23 września

1343 – Od tej daty Jan Stryprock, późniejszy bp warmiński, sprawuje urząd zastępcy /”vicedominus”/ bpa warm. Jana z Miśni.
>> Achr. PBW, s. 37.

1409 – Król Władysław Jagiełło, dezorientując krzyżackich szpiegów, wyruszył z rycerstwem polskim spod Łęczycy ku Bydgoszczy.
>> Ku. BpG, s. 37, 202.

1410 – Władysław Jagiełło powierza dowództwo zdobytego Radzynia rycerzowi Jaśkowi Sokołowi z Lamberku /dowódca oddziału czesko-morawskiego/. Pod dowództwem Jaśka Sokoła z Lamberku służył wówczas słynny w przyszłości wódz husytów Jan Żiżka z Trocnowa.
>> Ku. BpG, s. 206.

1512 – Breve papieża Juliusza II, w którym napomina on kapitułę warmińską, zabraniając alienacji /sprzedaży, przekazywania innym osobom/ dóbr kościelnych.
>> Sz. DW, s. 96, 431.

1519 – Król Zygmunt Stary w ślad za przesłanymi Wisłą z Torunia do Gdańska 600 zaciężnymi, skierował tamże doświadczonego rotmistrza Mikołaja Storcza z Rudnik, który miał kierować przygotowaniami miasta do obrony. Dworzanin króla był wcześniej dowódcą piechoty na Litwie.
>> Bis. WP, s. 70.

1539 – Jerzy Joachim Retyk, profesor uniwersytetu w Wittenberdze kończy we Fromborku swą „Opowieść pierwszą” /„Narratio prima”/, propagującą naukę Mikołaja Kopernika.
>> KMW 1967, s. 207.

1571 – Marcin Kromer uroczyście zainstalowany w katedrze fromborskiej jako koadiutor. W podpisanych przez siebie zaprzysiężonych artykułach zapewnił, że dobra biskupstwa nie będą uszczuplane.
>> Sz. DW, s. 149; Achr. PBW, s. 117.

1580 – Bp Marcin Kromer konsekrował kościół w Brąswałdzie. Kościół ten został wybudowany na miejscu poprzedniego, założonego w roku 1337.
>> Bar. Kier., s. XXX.

1605 – Kolegium, w którego skład wchodzili nadradcy, główni starostowie i burmistrzowie królewieccy, postanowiło, że Rada Naczelna księstwa prześle Zygmuntowi III pisemne usprawiedliwienie, że na wesele królewskie Prusacy nie są w stanie wysłać swego poselstwa.
>> Janisz. RPaPK, s. 113.

1608 – Na sejmiku warmińskim dokonano zestawienia strat, jakie poniosła ludność komornictw reszelskiego i jeziorańskiego od wojsk Rzeczypospolitej, które nieopłacane, szukały na własną rękę sposobu wyegzekwowania zaległego żołdu. Ogólna kwota szkód poniesionych została wyszacowana na kwotę 4768 grzywien i 12 groszy.
>> KMW 1995, s. 171–181.

1621 – Po uzyskaniu od króla Zygmunta III Wazy lenna pruskiego elektor brandenburski Jerzy Wilhelm złożył hołd na zamku królewskim w Warszawie.
>> Janisz. RPaPK, s. 255; Mart. Nk, s. 24.

1624 – Stefan Sadorski, sekretarz króla Zygmunta III Wazy, założyciel fundacji w Świętej Lipce, w swej posiadłości Księżno k. Jezioran sporządził swój pierwszy testament. W dokumencie tym życzył sobie, by pochowano go w klasztorze reszelskim lub w nowo zbudowanej kaplicy w Świętej Lipce, zredagował także łacińskie epitafium, które należało zamieścić na jego grobowcu.
>> KMW 1994, s. 406–408.

1638 – W Wilnie zm. Filip Frisius /ur. w r. 1572 w Gdańsku/, jezuita, prof. Akademii Wileńskiej, rektor kolegium papieskiego w Braniewie. Studiował w Dorpacie i Wilnie, gdzie wykładał filozofię, teologię i inne przedmioty humanistyczne.
>> Or. SBWPKiZM I, s. 63.

1680 – Stolica apostolska wystawiła dekret udzielający prowizji nowemu biskupowi warm. Michałowi Stefanowi Radziejowskiemu. Mimo, że dokument o tym nie wspomina, było to równocześnie formalne zakończenie procesu, jaki toczył się w Rzymie przeciw poprzedniemu biskupowi warmińskiemu Janowi Stefanowi Wydżdze.
>> KMW 1996, s. 19; Achr. PBW, s. 156; Or. SBWPKiZM II, s. 101.

1743 – Na rozbudowanym kościele w Węgorzewie ukończono budowę nowej wieży. Jej wznoszenie rozpoczęto w 1741 roku.
>> Stud. Anger. 1999, IV, s. 32.

1763 – Król Fryderyk Wielki wydał generalne rozporządzenie dotyczące szkół wiejskich w całej monarchii. Dokument ten przez wiele lat stanowił podstawę, o którą opierał się status szkolnictwa elementarnego w Prusach.
>> Toe., s. 333.

1772 – Podczas narady we Fromborku bp warm. Ignacy Krasicki wyposażył bpa sufragana Karola Fryderyka von Zehmena do złożenia w Malborku hołdu i przysięgi wierności królowi pruskiemu w jego imieniu. Z ramienia kapituły warm. do Malborka w tym samym celu wydelegowani zostali Teodor Lutomski i Franciszek Strachowski.
>> Szos. Dzieje, s. 98.

1793 – Całonocna niema sesja ostatniego sejmu Rzeczypospolitej. Zamek w Grodnie, gdzie odbywały się sejmowe obrady otoczony był dwoma batalionami rosyjskiej piechoty wyposażonej w armaty. Poseł z Krakowa, Józef Ankwicz, jako pierwszy uznał milczenie za znak zgody na rozbiór Polski.
>> Tyg. Pow. 1989, nr 3, s. 4.

1809 – W Królewcu zm. Jerzy Ernest Zygmunt Hennig /ur. 29.12.1748 w Jaworowie k. Legnicy/, ksiądz ewangel., dr teologii, prof. i rektor uniw. królewieckiego. W latach 1790–1798 redaktor i wydawca czasopisma naukowego „Preussisches Archiv”, w którym drukował m.in. prace dotyczące dziejów Prus i Polski. Utrzymywał kontakty z uczonymi polskimi, był członkiem Warszawskiego Tow. Przyjaciół Nauk.
>> Or. SBWPKiZM I, s. 94.

1829 – Poczynając od tej daty do dnia 26.11.1830 wystawiane są paszporty, na których podstawie osiedlali się w rejonie Ukty przybyli z Rosji filiponi /tylko Onufry Jakowlew miał paszport wystawiony dwa lata wcześniej oraz dwie inne osoby przybyłe na miejsce nowego osiedlenia w styczniu 1832 roku/.
>> Toe., s. 370.

1831 – W Płocku obraduje sejm polskiego powstania, podczas tego posiedzenia m.in. zapadła decyzja dotycząca przekroczenia granicy pruskiej.
>> Święc. Pam., s. 288.

1855 – Ukazał się w Piszu numer okazowy pisma zatytułowanego „Polsko-Ewangelicki Poseł Kościelny”. Wydawcami byli Antoni Gąsiorowski i Gotfryd Schulz. Tytuł miał się ukazywać jako tygodnik, poczynając od 1 października 1855 r. Znawca przedmiotu Władysław Chojnacki stwierdza, że nie udało mu się dotrzeć nawet do numeru okazowego i nie wie, czy wydano zeszyty następne, jak zapowiadano. Pisze jednak, że miała to być w założeniu gazeta o „zdecydowanie germanizatorskim charakterze”.
>> Choj. Szkice, s. 125, 189; KMW 1993, s. 424.

1871 – W Postolinie k. Sztumu ur. Teofil Kochański /zm. 31.10.1945 tamże/, działacz ruchu polskiego na Powiślu. Do pierwszej wojny światowej przebywał w Westfalii, wcielony do wojska niemieckiego, wrócił w rodzinne strony i włączył się w działania na rzecz przyłączenia Powiśla do Polski.
>> Or. SBWMiP, s. 161.

1882 – Prezes rejencji królewieckiej doniósł nadprezydentowi, że w Bartągu k. Olsztyna u Józefa Kupczyka, stolarza i pokątnego doradcy, znajduje się polska biblioteka złożona z 260 książek. Miejscowi urzędnicy indagowali Kupczyka. Oświadczył on, że kupił książki za swoje pieniądze i wypożycza je w celach zarobkowych /4 fenigi za każde wypożyczenie/.
>> Mart. Polscy, s. 124; KMW 1967, s. 140.

1893 – W Olsztynie ur. Jan Szalczewski /zm. 14.12.1919 pod Warszawą/, sierżant, pilot oblatywacz WP.
>> Or. SBWMiP, s. 303; Wak. Ol., s. 211, 397.

1894 – Polski teatr amatorski w Olsztynie powtórzył cieszącą się powodzeniem u miejscowej polonii sztukę Władysława Ludwika Anczyca „Łobzowianie”, oraz Aleksandra Ładnowskiego „Żyd w beczce”.
>> Wak. GO, s. 147–148; KMW 1987, s. 190.

1898 – Feliks Nowowiejski otrzymał w Berlinie świadectwo ukończenia konserwatorium Sterna. Była to ciesząca się najlepszą renomą berlińska uczelnia muzyczna. Nowowiejski pobyt w Berlinie wykorzystał nie tylko na naukę. Zachowane liczne programy koncertów wskazują, że polski kompozytor uczestniczył żywo w życiu muzycznym pruskiej stolicy.
>> Boehm FN, s. 16.

1903 – W Pierzchnie k. Śremu ur. Stanisław Zuske /zm. 12.8.1942 w Hartheim k. Linzu/, ks. katol., prefekt gimnazjum polskiego w Kwidzynie. Aresztowany razem z gronem pedagogicznym /25.8.1939/, więziony w obozach koncentracyjnych Stutthof, Sachsenhausen, Dachau. Zamordowany w komorze gazowej w Hartheim.
>> Or. SBWMiP, s. 345; Fil. Wopt, s. 169.

1904 – W Wilnie odsłonięto pomnik carycy Katarzyny II. W uroczystości obok brata cara, wielkiego księcia Michała, i innych carskich dostojników uczestniczyli ziemianie polscy /hr. Adam Broel-Plater, hr. Antoni Tyszkiewicz i Hipolit Korwin-Milewski/, łącznie ok. 50 osób.
>> Kron. XX, s. 59.

1909 – W Braniewie na posiedzeniu towarzystwa naukowego HVE Jerzy Georg Matern poinformował zebranych, że pierwsza wzmianka o uprawie tytoniu na Warmii pochodzi z 1612 roku.
>> Sz. DW, s. 300.

1914 – W Poznaniu ur. Leonard Turkowski /zm. 19.1.1985 w Olsztynie/, dziennikarz, pedagog, literat. Studiował w rodzinnym Poznaniu i Warszawie. Podczas okupacji przebywał w Krakowie i Warszawie. Do 1965 roku pracował w Liceum Pedagogicznym w Bartoszycach. Kierownik działu kulturalno-oświatowego w „Głosie Olsztyńskim”, dyrektor Wojewódzkiej Biblioteki Pedagogicznej. Debiutował w 1933 r. Obok wierszy jest autorem 6 powieści oraz trzech tomów wspomnień. Laureat wielu prestiżowych nagród literackich.
>> OBL, s. 101–103; Chł. Lud., s. 123.

– „Gazeta Olsztyńska” usprawiedliwia gwałty rosyjskiej okupacji.
>> KMW 1996, s. 76.

1922 – Polski sejm uchwalił ustawę o budowie portu w Gdyni.
>> Kron. XX, s. 296; Rocz. Gd. 1964 XXIII, s. 42; WEP IV, s. 152.

1923 – Zaczyna w Wilnie wychodzić polski tygodnik „Chata rodzinna”. Jego pierwszym wydawcą jest ks. K. Podgajski, a redaktorem J. Burhardtówna. W roku 1928 czasopismo miało 8000 egzemplarzy nakładu.
>> WiM 1990, nr 2, s. 5.

1935 – W Łomży zm. Kacper Mikulski /ur. 1.1.1840 we wsi Porąbka Uszewska k. Brzeska/, ks. ewangel., działacz społ.-oświat. Studiował we Lwowie i Dorpacie. Do 1875 r. był bernardynem, przeszedł na ewangelicyzm. Tłumaczył broszury dla celów misyjnych. Był kapłanem w Warszawie, w Sobiesękach k. Kalisza, Łomży, Paproci Dużej k. Ostrowi Maz. i Węgrowie. Współpracował z polską prasą ewangel. Uczestniczył w akcji przemycania Mazurom wschodniopruskim polskich książek. Współpracował z „Mazurem” w Szczytnie i „Gazetą Mazurską” w Działdowie.
>> Or. SBWMiP, s. 216–217.

1939 – Pancerniki niemieckie znów w ciągu całego dnia bombardowały Hel. Polska bateria cyplowa nie odpowiadała, gdyż trwało betonowanie centrali artyleryjskiej. Okręty niemieckie oddały ogółem 55 salw, lecz wyrządziły one tylko nieznaczne szkody.
>> Per. Wielkie, s. 143.

1944 – Pod Ocyplem k. Starogardu Gd. został rozstrzelany Jan Belau /ur. w Sztumie 18.7.1912/, dca samodzielnej grupy wywiadowczej AK na rejon Gdyni i Gdańska; grupa ta odznaczyła się wieloma udanymi akcjami bojowymi. Aresztowany w sierpniu 1944, więziony w Gdańsku i Stutthofie.
>> Or. SBWMiP, s. 56.

1945 – Zgodnie z rozkazem ministra bezpieczeństwa publicznego o zwalczaniu bandytyzmu, grabieży i gwałtów w Gierdawach i Olsztynie powstały Komendantury Zaporowe Korpusu Bezpieczeństwa Wewnętrznego.
>> Łuk. O nową, s. 56.

– Z Białej Piskiej do Pisza zostało przeniesione starostwo powiatowe. Decyzja została podjęta z dnia na dzień, gdy po wyprowadzeniu się z Pisza wojska radzieckiego w mieście zaczęły się mnożyć rabunki i szaber.
>> Pisz, s. 182.

Kalendarz Historyczny został sporządzony przez Bronisława Sałudę