13 września

1309 – W Słodzinie /Nowa Marchia/ Krzyżacy zawarli ugodę z margrabią Waldemarem. Zakon w zamian za 10 tysięcy grzywien kupił Gdańsk, Tczew i Świecie. Wcześniej rycerze zakonni pertraktowali z królem Łokietkiem w sprawie kupna praw do Pomorza. Krzyżacy tłumaczyli, że transakcję z Brandenburgią zawarli dlatego, że prawa do tego obszaru były lepiej uzasadnione. W rzeczywistości chodziło najprawdopodobniej o to, że margrabia Waldemar, sprzedając nie swoje, zadowolił się niższą ceną.
>> Gór. PkwP, s. 81–82.

1381 – Bp pomezański Jan wystawił sołtysowi i mieszkańcom wsi Goryń k. Kisielic nowy dokument lokacyjny, w którym mowa m.in. o tym, że we wsi wolno wybudować karczmę /poprzedni przywilej nosił datę 30.6.1294/.
>> Ił., s. 223.

1431 – Zastępy chłopów przeciwstawiły się wyprawie Krzyżaków, którzy niszczyli Kujawy, Ziemię Dobrzyńską i Krajmę. Zwycięska bitwa miała miejsce pod wsią Dąbki, nad rzeką Łobzonką. Król Władysław Łokietek dowiedziawszy się o tej wiktorii kazał w Krakowie bić w dzwony oraz iluminować miasto.
>> Ziej. Złota, s. 372; Gór. PkwP, s. 161; WiM zarys, s. 810.

1433 – W obozie polskim pod Jasieńcem zawarto rozejm z Krzyżakami. W dokumencie o zawieszeniu broni zawarto warunek, że pełnomocnicy umawiających się stron zjadą się w Brześciu Kujawskim, by układać się o pokój wieczysty.
>> Wap. II, s. 193–194.

1455 – Na odsiecz oblężonemu przez Krzyżaków Sępopolowi przybyli żołnierze Związku Pruskiego. Ustawiwszy tamę na Łynie podniesiono poziom wody, która spowodowała panikę w uśpionym obozie krzyżackim. W zamieszaniu związkowcy przedarli się do miasta wwożąc na wozach żywność. Rycerze zakonni zaniechali oblężenia. Gdy woda opadła, Krzyżacy opamiętali się i wojska związkowe pobili, a dowódcę Otto Machwica wzięto do niewoli. Miasto Sępopol obroniło się jednak, gdyż zakon nie zdecydował się na wznowienie oblężenia.
>> Hryc. Bart., s. 122; Gór. PkwP, s. 232.

1463 – 44 statki krzyżackie, które załadowane wojskiem i żywnością oczekiwały na wodach Wisły Elbląskiej nadejścia lądem wojsk krzyżackich, które po planowanej koncentracji na Żuławach miały uwolnić z oblężenia Gniew, a być może zdobyć Malbork lub Gdańsk, odpłynęły z powrotem na wody Zalewu Wiślanego. Zawiodła łączność. Do niepowodzenia przyczyniła się także zapora na Wiśle, którą przegrodzono rzekę, uniemożliwiając posuwanie się krzyżackiej armady w górę rzeki.
>> Now., s. 263.

1520 – Po kilkutygodniowych naradach i osobistym nacisku w. mistrza Albrechta trzy miasta królewieckie uchwaliły wysoki podatek /po 2 grzywny od 100 grzywien majątku ruchomego i nieruchomego/. Kwoty w ten sposób uzyskane miały służyć Krzyżakom na prowadzenie wojny z Koroną i polską Warmią.
>> Bis. Wp, s. 274.

1526 – Po wymarciu Piastów Mazowieckich /książę Janusz III zmarł bezpotomnie 10.3.1526/ król Zygmunt I Stary zjechał do Warszawy i odebrał przysięgę wierności od stanów mazowieckich i tym samym Mazowsze stało się integralną częścią Królestwa Polskiego.
>> Łoj. Kal. hist., 6 lutego.

1536 – Książę pruski Albrecht w piśmie do króla Zygmunta Starego przedstawia zagrożenia, na jakie narażone są Prusy i Polska ze strony cesarza Karola V i Inflant. Pismo zawiera także dezyderaty dotyczące przeciwdziałania tym niebezpieczeństwom.
>> Szyn. Rola, s. 38.

1539 – Przyjaciel biskupa warmińskiego Jana Dantyszka – kanonik Achacy Trenk – donosi swemu zwierzchnikowi, że w Lubawie napomniał Mikołaja Kopernika w sprawie jego kucharki Anny Schillings i ten go „zapewnił”, że nigdy jej nie przyjmie w swoim domu”.
>> KMW 1967, s. 206–207.

1543 – Bp warm. Jan Dantyszek w liście do kapituły wypowiada się w sprawie pobytów gospodyni dra Mikołaja Kopernika Anny Schillings we Fromborku, gdzie miała własny dom. Wielki Astronom już nie żył, lecz biskup był bardzo niezadowolony z tego, że „wypędzona” pojawiała się co jakiś czas w miasteczku. Swoje niezadowolenie uzasadniał obawami, by Anna nie owładnęła którymś z członków kapituły, tymi sposobami, jakimi „ogłupiła” Kopernika. Bp Dantyszek uważał, że należałoby raczej przeszkodzić, niż dopuścić zakażenia taką zarazą, wiedząc, jak wielkie szkody przyniosła ona Kościołowi warmińskiemu. Ta mściwa troska bpa Dantyszka wydaje się być podejrzana, gdyż z listu kapituły sprzed kilku dni wiedział, że Anna Schillings sprzedała swój dom 9 września 1543 r.
>> KMW 1967, s. 231–232.

1580 – Na prośbę cechu szewców bp warm. Marcin Kromer wydał zarządzenie, by „każdy obcy szewc, który odwiedza jarmarki w Biskupcu i chce tu wystawić na sprzedaż swój towar, wpłacił do kasy cechu 10 szelągów placowego”.
>> Bis., s. 78.

1608 – Przedstawiciel elektora Andrzej Koene-Jaski otrzymał w Królewcu 10 tysięcy dukatów dla króla i udał się do Warszawy na pertraktacje z dworem polskim w sprawie uzyskania kurateli i lenna w Prusach Książęcych dla Jana Zygmunta.
>> Janisz. RPaPK, s. 155.

1626 – Armia polska spod Grudziądza ruszyła ku Gniewowi, ważnemu punktowi strzegącemu przeprawy przez Wisłę, a obsadzonemu przez słabą załogę szwedzką. Chodziło o odciążenie Gdańska i o ewentualne wymuszenie Szwedów do rozprawy w otwartym polu, gdyż wojsko króla Zygmunta III miało zbyt mało artylerii, by oblegać nieprzyjaciela w zamkach.
>> Now., s. 405.

1627 – Elektor Jerzy Wilhelm przybył do Rynu.
>> Toe., s. 176.

1640 – Kuria Rzymska wystawiła dokument potwierdzający donację, której na rzecz jezuitów rezydujących w Reszlu dokonał Stefan Sadorski. Opłatę kancelaryjną w wysokości 130 dukatów uiściła kapituła warm., gdyż jezuici nie poczuwali się do ponoszenia kosztów, mimo że to przecież oni byli obdarowanymi.
>> KMW 1995, s. 36–37.

1708 – Z pisma burgrabiego Andrzeja Linka dowiadujemy się, że we wrześniu wybuchła w mieście Olsztynku zaraza. Dżumę przywlókł syn kapelusznika, który powrócił z Polski. Przywiózł on z podróży odzież, którą przymierzały trzy jego siostry. Wkrótce wszystkie zachorowały i zmarły. Zaraził się sam kapelusznik oraz spokrewniona z nim córka kierownika szkoły.
>> KMW 1960, s. 476.

1733 – W Działdowie wybuchł straszliwy pożar. Samuel Tschepius zapisał, że ogień „w kilka godzin zburzył miasto, kościół, plebanię, szkołę, ratusz, szpital i wszystkie wzajem domy”. Ocalały jedynie: zamek, młyn, przedmieścia Wola i Rybaki oraz stodoły na Perzakach. Ogień nawiedził Działdowo także w roku 1738 i 1794.
>> Dział., s. 104.

1734 – Do akt sądowych tolkmickich władze warmińskie wniosły manifest, w którym udowodniono, że w wyniku najazdu wojsk konfederackich Warmia poniosła straty w wysokości 92 471 guldenów. Manifest stanowił podstawę do wytoczenia procesu Mełdzyńskiemu, dowódcy wojsk konfederackich.
>> KMW 1985, s. 45.

1772 – Wojska i administracja pruska zajęły całą Warmię. Stało się to w kilka miesięcy po I-szym rozbiorze Polski. Orły pruskie zawisły na murach warmińskich miast. Herby bpa warmińskiego zostały zerwane, jurysdykcja kapituły zawieszona.
>> KMW 1972, s. 529, 585; Achr. PBW, s. 185; Sz. DW, s. 318; Kor. IK. I, s. XLV, 218 – p. 1.

– Zgodnie z układem o rozbiorze Polski Prusacy zajęli Elbląg. Żołnierze polscy opuszczając miasto tylko „na pozór, żeby uratować honor, parę razy wystrzelili w potrzebie”.
>> Słow. Geogr. K., III, s. 333.

1790 – Dziekan jeziorański dopominał się o przysłanie katechizmów polskich dla szkół parafialnych w Radostowie, Żegotach, Franknowie i Prositach. Pismo w tej sprawie skierował do siedziby bpa warm. w Lidzbarku.
>> Jas. Ś., s. 25.

1878 – W Telkwicach k. Sztumu ur. Maria Chełkowska /zm. 18.3.1960 w Krakowie/, ziemianka, działaczka społeczna i narod. jedyna córka Jana Donimirskiego, już w młodości uczyła dzieci czytania i pisania po polsku. Po zamęściu mieszkała w Wielkopolsce. Przedłożyła Józefowi Piłsudskiemu myśl zorganizowania zbrojnego powstania na Pomorzu, Warmii i Powiślu. Brała udział w plebiscycie na terenie pow. sztumskiego, biorąc udział w akcji propagandowej wraz ze swymi synami. Niemcy w październiku 1939 r. wraz z rodziną wysiedlili ją do GG. Pozostawiła w rękopisie interesujące pamiętniki.
>> Or. SBWMiP, s. 72–73.

1884 – Pismo „Pielgrzym”, wychodzące w Pelplinie, donosi, że napływ pątników do Gietrzwałdu nie ustaje, mimo że na granicy z Królestwem Polskim żądano od pątników wizy ambasady niemieckiej w Petersburgu. Ale któż by z prostego ludu zważał na paszport! „Pomimo przeszkód nie ustają pielgrzymki i będą tak długo trwały, jak będzie istniał Gietrzwałd”.
>> Jas. Ś., s. 238.

1894 – W Ostrowie k. Sokala ur. Jan Rogowski /zm. 28.3.1980 w Katowicach/, filozof, pedagog, publicysta, geograf i historyk. Działacz społ.-oświat. i niepodległ. Studiował we Lwowie. Prezes lwowskiego oddz. Związku Obrony Kresów Zach. i Północ. Działał na rzecz zaopatrywania w polskie książki Polonii w Prusach Wschod. był jednym ze współorganizatorów powstania Muzeum Mazurskiego w Działdowie. Podróżował po Warmii i Mazurach, wygłaszał odczyty i publikował na te tematy.
>> Or. SBWMiP, s. 271.

1898 – Na słupach ogłoszeniowych w Olsztynie pojawiły się plakaty o egzekucji przez ścięcie Daniela Wittka, który został skazany na śmierć za uduszenie ojczyma. Przed więzieniem gromadziły się tłumy. Na miejsce stracenia skazańcowi towarzyszyli kat, ksiądz, komisarz policji i czteroosobowa eskorta z obnażonymi szablami. Przed wykonaniem wyroku po polsku proszono skazanego, by przyznał się do winy, on też po polsku odpowiedział, że jest niewinny.
>> Wak. Ol., s. 294.

1903 – W Mdzewku k. Mławy ur. Paweł Rachocki, nauczyciel, partyzant, działacz spółdzielczości rolniczej. W czasie hitlerowskiej okupacji uczestnik konspiracji, początkowo w organizacji „Racławice”, potem ZWZ–AK /komendant obwodu mławskiego/. Organizował wypady dywersyjne na teren Prus Wschod., gdzie utworzył stałą siatkę wywiadowczą. Mianowany w czasie wojny porucznikiem i odznaczony Krzyżem Walecznych. Po 1945 działacz w spółdzielczości rol. na terenie pow. Tczew.
>> Or. SBWMiP, s. 266.

1905 – W Sibicy na Zaolziu ur. Franciszek Sikora, pedagog. Wieloletni kurator olsztyńskiego Okręgu Szkolnego. Zasłużony dla rozwoju oświaty na Warmii i Mazurach, gdzie pracę rozpoczął już w 1946 r.
>> Or. Twórcy, s. 149–150.

1906 – W Płotowie k. Bytowa ur. Edmund Styp-Reykowski /zm. 19.7.1941 w Mauthausen-Gusen/, nauczyciel, działacz oświat. Nauczyciel szkoły polskiej w Podmoklach k. Babimostu, nast. kier. Polsko-Katol. Towarzystwa Szkolnego na Kaszuby. Tuż przed wojną pracował w polskim gimnazjum w Kwidzynie. Uwięziony razem z gronem nauczycielskim tego gimnazjum.
>> Or. SBWMiP, s. 300.

1920 – Prezes rejencji olsztyńskiej von Oppen oraz reprezentujący rząd polski Henry Jeremi Woroniecki podpisali w Olsztynie umowę dotyczącą osób z Działdowszczyzny, które schroniły się w Prusach Wschod. na czas walk polsko-bolszewickich. Umowa gwarantowała uciekinierom powrót do dawnych miejsc zamieszkania. Ustalono także czas i punkt, w którym powracający mieli przekroczyć granicę. Powroty pojedynczych osób miały miejsce jeszcze w 1921 r.
>> Dział., s. 189.

1923 – Jagomast – przedstawiciel mniejszości litewskiej zamieszkałej w Niemczech – przybył do Olsztyna, by z Janem Baczewskim prowadzić rozmowy dotyczące wspólnej obrony interesów Litwinów i Polaków w parlamencie Rzeszy. Sprawa była o tyle trudna, że państwa polskie i litewskie nie posiadały uregulowanych stosunków dyplomatycznych.
>> Wrzes. Rp/WMiP, s. 129; Łuk. IV, s. 182.

1930 – „Gazeta Olsztyńska” przedrukowała artykuł francuskiej gazety „Le Journal” pod jakże wymownym tytułem: „Hitlerowcy największym niebezpieczeństwem dla pokoju”.
>> KMW 1960, s. 183.

1931 – Ks. Wacław Osiński poświęcił nowy lokal polskiej szkoły w Nowej Kaletce /Warmia/. Sama uroczystość odbyła się w spokoju, lecz wieczorem Polacy musieli przerwać zabawę, gdyż pijani szowiniści niemieccy próbowali się wedrzeć z kijami na salę, w której odbywały się tańce.
>> Grot., W kręgu, s. 174–175.

1939 – Trwają walki o polskie wybrzeże. W nocy polskie stawiacze min wykonały zaporę minową z 60 min w Zatoce Gdańskiej. Okręty wypłynęły z Jastarni i po wykonaniu zadania, które trwało 6 godzin, powróciły do bazy. Następnej nocy dywizjon minowców znów był w morzu, przygotowując ostrzałem artyleryjskim natarcie oddziałów lądowych na wzgórze nr 13.
>> Per. Wielkie, s. 104–105.

– Niektóre linie kolejowe w Prusach Wsch. wyłączono z ruchu cywilnego, rezerwując je wyłącznie dla transportów wojskowych /np. Ełk, Olsztyn, Iława/. Landratura w Piszu organizuje grupy urzędnicze, które mają obejmować stanowiska w administracji obszarów zajętych przez Wehrmacht. Altmeyer, dyrektor Kreisamtu w Biskupcu, skierowany został do Łomży.
>> KMW 1971, s. 110.

1945 – W Stoczni Gdańskiej miało miejsce pierwsze uderzenie młotem 800-tonowej prasy, co oznaczało zakończenie pierwszego etapu odbudowy tego zakładu pracy.
>> Stocznia Gd., s. 55.

– Rezydujące dotąd starostwo w Białej Piskiej przeniesione zostało do Pisza.
>> KMW 1974, s. 302.

– Rada Kościoła ewangelickiego w memoriale skierowanym do ministra Administracji Publicznej wystąpiła o przejęcie w Okręgu Mazurskim całego majątku Kościoła unijnego.
>> Bar. Warmiacy, s. 83.

– Niemiecka pamiętnikarka z Bartoszyc pisała: „Każdy z pracujących otrzymał pół cetnara ziemniaków, 600 gramów chleba i dobrą zupę fasolową”. Pamiętnik, o którym tu mowa, został po latach opublikowany w Niemczech Zachodnich.
>> Hryc. Bart., s. 196.

– Kolejnym lekarzem, który osiedlił się w Olsztynie, był Marian Gimżewski. Przybył z Wileńszczyzny i rozpoczął pracę w miejskim Ośrodku Zdrowia jako wenerolog.
>> Rocz. med. 1997, vol. 1, s. 52.

Kalendarz Historyczny został sporządzony przez Bronisława Sałudę