1416 – Arcybp gnieźnieński Mikołaj Trąba uzyskał w Paryżu paszkwil na króla Władysława Jagiełłę, Polskę i Polaków. W owym piśmie ulotnym Jagiełło to „bałwochwalczy oszust, zwodziciel swojego ludu”, a Polacy to „horda odczepieńców”. W piśmie tym znalazło się także stwierdzenie: „niczym skuteczniej zbawienia dostąpić nie można, jak przez zbrojne wytępienie narodu polskiego, z jego rządem i całym panującym domem”. Dokument ten spłodził najprawdopodobniej z podpuszczenia Krzyżaków mnich Jan Falkenberg, który został potępiony przez Sobór i osadzony w więzieniu. Z tiurmy zbiegł i schronił się w Malborku. Zrażony nieprzychylnym przyjęciem przez mistrza zakonu uniósł się gniewem, za co najwyższy krzyżacki dostojnik kazał go utopić w Wiśle. Musiał być niebywale sprytny bo i tym razem udało mu się umknąć. Przebywał w Kamieniu, gdzie pisywał jeszcze zjadliwsze kalumnie na w. mistrza i Krzyżaków, niż to uczynił przeciw Jagielle. Teraz dla odmiany właśnie króla polskiego wynosił pod niebiosa.
>> Wap. I, s. 371.
1480 – Kapituła warmińska po doświadczeniach wojennych, po kilkukrotnym zniszczeniu kurii kanoników, które znajdowały się na zewnątrz murów warowni fromborskiej, podjęła uchwałę o budowie domów dla kanoników wewnątrz murów obronnych. Trudności finansowe spowodowały, że realizacja tej decyzji odwlekała się w czasie. Natomiast wyraźnie kanonicy przystosowywali do swoich potrzeb nieużytkowane do celów mieszkalnych pomieszczenia w wieżach i basztach obronnych.
>> Czub. Warow., s. 21–22.
1520 – Księżna mazowiecka Anna, odpowiadając na wezwanie Albrechta do zachowania „wieczystego pokoju”, ubolewa, że nie może zaniechać działań wojennych, gdyż musiałaby się przeciwstawić poleceniu króla polskiego. Wojska mazowieckie rzeczywiście nie zaprzestały działań i przez kilka najbliższych tygodni oblegały np. należący do zakonu zamek w Działdowie.
>> Bis. WP, s. 129.
1551 – Kapituła warmińska przychylając się do życzenia króla polskiego Zygmunta II Augusta wybrała Stanisława Hozjusza bpem warmińskim.
>> Achr., s. 107.
1571 – Aleksy z Kielar pożyczył swemu szwagrowi Janowi Szlundze, strażnikowi leśnemu na zamku olsztyńskim, 15 grzywien na zakup konia w Nidzicy. Wiadomość ta dochowała się do naszych czasów dzięki temu, że J. Szlunga z Trękusa spisał testament przed udaniem się w jakąś dalszą podróż. Dokument ten spisany był po polsku.
>> KMW 1989, s. 78.
1618 – W Gdańsku ur. Ernest Kadau, złotnik, wyróżniający się swą sztuką. Zm. 17.09.1679 r.
>> Or. SBWPKiZM, I, s. 114.
1628 – W Warszawie została sporządzona instrukcja dla komisarzy królewskiej komisji okrętowej. Przewodniczył jej Gabriel Posse, któremu powierzono ponadto pieczę nad artylerią floty. Sprawy finansowe zlecono Wolfgangowi von der Oelsnitz.
>> Rocz. Gd., 1955, XIV, s. 389.
1689 – W Warszawie odbyła się egzekucja Kazimierza Łyszczyńskiego h. Korczak, podsędka województwa brzesko-litewskiego, eksjezuity, filozofa i teologa. Został on oskarżony o ateizm i skazany na śmierć po ogłoszeniu pracy, w której dowodził, że „Bóg nie jest twórcą człowieka, lecz człowiek jest twórcą Boga”. Uwięzienie przez biskupa wileńskiego nastąpiło na skutek donosu uczynionego przez „przyjaciela” i dłużnika K. Łyszczyńskiego. Zamiast oddać dług ów „przyjaciel” postanowił uzyskać połowę majętności Łyszczyńskiego, gdy ten zostanie skazany. Zamysł udał się w 100 procentach, druga połowa majątku przypadła skarbowi państwa. K. Łyszczyński sądzony był w kraju, lecz wyrok zapadł w Rzymie. W imieniu Stolicy Apostolskiej oskarżał inkwizytor Mikołaj Popławski biskup inflancki, a nadzorował proces nuncjusz papieski Giacopo Cantelmo. Egzekucja odbyła się 3.03.1689 roku. Król Jan III Sobieski w drodze łaski zgodził się, by skazany przed spaleniem został ścięty. Dopiero po tym akcie wyrwano Kazimierzowi Łyszczyńskiemu język i ucięto rękę.
>> Now. KŁ, s. 31, 40, 43, 48–49, 52, 70.
1701 – Bp warm. Andrzej Chryzostom Załuski spotkał się w Królewcu z Fryderykiem Hohenzollernem, który samowolnie koronował się na króla Prus. Było to już drugie spotkanie bpa Załuskiego od dnia koronacji. Tym samym, niezależnie od przedmiotu odbytych rozmów bp uznał elektora za króla pruskiego wbrew intencjom papieża i króla polskiego, jak również wbrew polskiej opinii publicznej oburzonej tym wiarołomnym postępkiem.
>> KMW 1992, s. 268; KMW 1984, s. 377; Or. SBWPKiZM, II, s. 218–220.
1729 – W Królewcu zm. Jan Jakub Graeber, kaznodzieja pols.-ewangelic., wydawca kancjonału /ur. w Gołdapi 10.06.1664 r./. Kształcił się w szkole parafialnej w Ełku i katedralnej w Królewcu, gdzie studiował teologię na uniwersytecie. Był diakonem i polskim kaznodzieją w Giżycku, a od 1711 r. proboszczem przy polskim kościele ewang. w Królewcu. Przygotował do druku „Nowo wydany kancjonał…”, do którego dołączył 14 pieśni przetłumaczonych przez siebie. Wydał także /1727/ śpiewnik „Pieśni niektóre z niemieckiego na polski język… przetłumaczone…”.
>> KMW 1963, s. 280; Or. SBWPKiZM, I, s. 74.
1729 – Zm. Jan Jakub Graeber, od 1696 do 1711 r. diakon w Giżycku, proboszcz polskiego kościoła św. Mikołaja w Królewcu. Zasłużony wydawca polskiego kancjonału. Ur. 10.01.1664 r.
>> Choj. Szkice, s. 95.
1781 – Biskup Ignacy Krasicki do brata Antoniego: „Przyczyną powszechnej biedy wielość nowych potrzeb, których przedtem nie znano, te zaś tak dalece w zwyczaj weszły, iż co było niegdyś zabytkiem dziś bez tego obejść się nie można. /…/”
>> Caz. Kbp, s. 364.
1807 – Gen. Józef Zajączek u cesarza Napoleona Bonapartego w jego kwaterze w Ostródzie /przebywał tu do 6 marca/.
>> Nad. Gen. JZ, s. 328.
1815 – Tylko 44 chłopów z Kisin k. Działdowa wyraziło zgodę na przejęcie gospodarstw na warunkach zaproponowanych w akcie uwłaszczeniowym. Pozostałych 68 odpowiedziało, że raczej pozwolą zlicytować swoje gospodarstwa, niż przystać na zaproponowaną im uwłaszczeniową ugodę.
>> Dział., s. 113.
1865 – W Botowie k. Szczytna ur. Gustaw Leyding /sen./, działacz Mazurskiego Ruchu Ludowego. Poza pracą na roli /2,5 ha gospodarstwo w Labuszewie/ trudnił się murarstwem. Współzałoż. Mazurskiej Partii Ludowej, współzał. Banku Ludowego w Szczytnie i pierwszego na Mazurach kółka rolniczego w Labuszewie. Walczył o przyłączenie Mazur do Polski. Kilkakrotnie napadany przez bojówki niemieckie /stracił oko/. Po plebiscycie był współzałoż. radykalnej organizacji Samopomoc Mazurska. Od 1923 r. współdziałał z założonym przez jego syna Zjednoczeniem Mazurskim. Czynny w polskich akcjach wyborczych. W 1932 roku został czł. zarządu Zw. Polaków w Niemczech na okręg mazurski. Szykanowany przez hitlerowców. W grudniu 1939 r. osadzony w obozie koncentracyjnym Hohenbruch, a następnie więziony w Królewcu. Zwolniony w połowie 1940 r. stale przebywał pod nadzorem gestapo. Zm. w Labuszewie 19.09.1948 r.
>> Or. SBWMiP, s. 186–187; Szczyt., s. 321; WEP VI, s. 482.
1876 – W Rynie k. Giżycka zm. Jan Fryderyk Anders, ks. ewangel., autor podręcz. do nauki jęz. polskiego, orędownik polskości na Mazurach. Ur. 27.01.1809 w Królewcu. Posługę kapłańską sprawował w Jedwabnie, Biskupcu, Węgorzewie i Rynie. Od 1870 r. był superintendentem diec. giżyckiej. Tłumaczył na polski utwory F. Schillera oraz książki religijne.
>> Or. SBWMiP, s. 42.
1877 – W Kolnie k. Rozóg ur. Jan Lippert, mazurski działacz społeczny i narodowy. Ostrogi działacza zdobył pracując w Westfalii. Przed 1914 r. współpracował z Mazurską Partią Ludową. Podczas I wojny światowej wcielony do wojska niemieckiego, w 1918 r. czł. Rady Robotniczej w Dortmundzie. W 1919 r. polski wywiad delegował go na Mazury. Aresztowany, więziony w Olsztynie, zwolniony z braku dowodów winy, wydalony z terenu plebiscytowego. Działał na rzecz plebiscytu na Pomorzu. Podczas okupacji hitlerowskiej dwukrotnie aresztowany. Po II wojnie światowej był przewodniczącym Powiatowej Rady Narodowej w Szczytnie, gdzie zm. 20.07.1951 r.
>> Or. SBWMiP, s. 192–193; Szczyt., s. 322–324.
1889 – W Rogoźnie Wlkp. ur. Józef Mozolewski, insp. szkolnictwa polskiego w Niemczech. Zm. 5.10.1974 r. w Szczecinie. Studiował we Lwowie. W oświacie polskiej w Rzeszy pracował od 1930 r. do wybuchu wojny. Oficjalnie był nauczycielem szkoły w Złotowie, a nieoficjalnie inspektorem wszystkich szkół podległych Zw. Pol. Tow. Szkolnych. Z racji swej funkcji wielokrotnie przebywał na Warmii i Mazurach. Redagował „Poradnik Nauczycielski”. Całą wojnę przebywał w obozach koncentracyjnych Sachsenhausen–Oranienburg. Po 1945 r. pracował w oświacie na obszarze woj. szczecińskiego.
>> Or. SBWMiP, s. 221; Fil. NpwN, s. 93, patrz także indeks.
1902 – W Bełczącu k. Białej Piskiej ur. Jan Kucharski, działacz młodzieżowy na Mazurach i Polonii w USA, publicysta. W swej działalności społ. współpracował z W. Habantem i G. Leydingiem /jun./. Był sekretarzem Zw. Tow. Młodzieży w Prusach Wsch. na okręg mazurski z siedzibą w Szczytnie. W l. 1925–1925 był red. dwutygodniowego dodatku do „Gazety Olsztyńskiej” pt. „Życie Młodzieży”. Studiował historię na Uniwersytecie Warszawskim, ukończył równocześnie wydz. dyplomat.-konsularny warszawskiej Akademii Nauk Politycznych. Doktoryzował się w r. 1936. Od 1937 r. dyrektor działu personalnego w Polskim Instytucie Rozrachunkowym. W czasie wojny w WP we Francji, walczył pod Narvikiem /plut. podchor. Brygady Podhalańskiej/. W 1950 przeniósł się do USA /dyrektor wykonawczy Fundacji Pułaskiego w Nowym Jorku/.
>> Or. SBWMiP, s. 174; Pisz, s. 122–123 lecz tu inny rok ur. /1906, dodano drugie imię – Maksymilian/.
1911 – W Trzcianie k. Sztumu ur. Kazimierz Pacer, nauczyciel, działacz społ.-oświat. Kształcił się w Polsce /gimnazjum w Tczewie, Seminarium Naucz. w Wejherowie/. Jako nauczyciel pracował w Wiśniewce /Ziemia Złotowska/, Miłonowie w pow. prudnickim i Skicu k. Złotowa. Od 1.10.1936 r. zaczął pracę w Skajbotach na Warmii. We wszystkich miejscach pracy K. Pacer prowadził wszechstronną działalność społeczną /sport, zespoły śpiewacze/. Przed wybuchem II wojny światowej udało mu się schronić u krewnych w Polsce. W 1946 wrócił i podjął pracę w szkole w Likusach pod Olsztynem. Z zawodem nauczycielskim rozstał się ze względu na zły stan zdrowia. W 1976 r. przeszedł na emeryturę.
>> Fil. Wopt, s. 114–115; Or. SBWMiP, s. 243.
1916 – W Olsztynie zm. Edward Hermann, ks. bp sufragan warm., działacz polit. Ur. 1.12.1836 r. w Unieszewie k. Olsztyna. Pochodził ze spolszczonej rodziny ziemiańskiej. Skończył seminarium duchowne w Braniewie. Posługę religijną pełnił w Sztumie, Królewcu, Wystruci i Biskupcu Reszelskim, posługując się swobodnie językiem polskim. Współzałożyciel pisma „Warmiak”. Z ramienia katol. partii Centrum posłował do sejmu pruskiego i parlamentu Rzeszy. Nie angażował się w polskim ruchu polit., jednak był przeciwnikiem germanizacji, o czym zgodnie świadczą Polacy na Warmii, działacze pomorscy, pisał na ten temat również petersburski „Kraj”.
>> Or. SBWMiP, s. 130.
1919 – Ówczesny prezydent Olsztyna pisał: „Zamierzenia rewolucyjne spartakusowców uwidoczniły się w 3 i 4 marca 1919 r. Mam dowody, że do wybuchu nie doszło dzięki temu, że władze wojskowe ze względu na rosnące niebezpieczeństwo ze strony bolszewików i Polaków obsadziły poprzednio wojskiem wszystkie publiczne gmachy i ogłosiły w Olsztynie stan oblężenia”.
>> Wak. Ol., s. 303.
– W Olsztynie /biuro Rady Ludowej, ul. Staszica/ rozpoczął się kurs nauczycieli polskich. Jego organizatorem i głównym wykładowcą był Aleksander Sosna.
>> KMW 1977, s. 381.
1920 – Olsztyńska Komisja Międzysojusznicza wydała zarządzenie, zakazujące przedstawicielom lokalnej administracji niemieckiej utrzymywania kontaktów z władzami centralnymi w sprawach politycznych. Konsul generalny RP w Olsztynie dr Zenon Lewandowski otrzymał exequatur od Międzysojuszniczej Komisji.
>> Staw. Pl., s. 508.
1923 – Po interwencji pisemnej Jana Baczewskiego w sprawie wydania ustawy pozwalającej na zakładanie szkół polskich pruski minister oświaty w odpowiedzi poinformował, że sprawa ta jest unormowana zarządzeniami z 1918 i 1919 r. Po tym oświadczeniu władze rejencji nie mogły już trzymać pod suknem aktów prawnych dotyczących szkolnictwa polskiego, a Polacy m.in. na Warmii mogli energicznie zakrzątnąć się przy organizowaniu szkół z polskim językiem nauczania.
>> Wrzes. Rp/WMiP, s. 139; KMW 1995, s. 254.
1933 – Władze niemieckie, aby uniemożliwić przygotowanie się do wyborów parlamentarnych i samorządowych, wydały zakaz druku polskich gazet. W okresie od 3–17 marca restrykcją tą zostały objęte następujące pisma: „Nowiny Codzienne”, „Dziennik Raciborski”, „Głos Pogranicza i Kaszub”, „Dziennik Berliński”, „Naród” i „Gazeta Olsztyńska”. Ta ostatnia odwołała się do sądu, odwołanie zostało odrzucone, a redakcja obciążona została kosztami sądowymi w wysokości 100 marek.
>> Wak. GO, s. 423.
1933 – Nadprezydent prowincji Prusy Wschodnie zawiesił na 4 tygodnie wydawanie pisma „Mazur”. Przyczyną represji był antyhitlerowski charakter tej gazety. Na łamach „Mazura” kilkakrotnie pojawiały się w tym czasie publikacje wypominające Mazurom, że dają się tumanić propagandzie Hitlera, mimo iż jego program groził im oczywistą dyskryminacją. „Tylko głupi wół – pisano m.in. w „Mazurze” – idzie za swym rzeźnikiem”. Mimo szykan pismo przetrwało aż do wybuchu II wojny światowej /ostatni nr nosił datę 26.08.1939 r./.
>> Rocz. Ol., II, 1959, s. 42.
– W Rumianie k. Lubawy zm. Franciszek Liss, ks. katol., red., publicysta, polski działacz społ.-polit. na Pomorzu i w Niemczech. Ur. 8.09.1855 w Dzierzążnie k. Tczewa. Studia teologiczne odbył w Rzymie /doktorat z teologii i filozofii/. Był wykładowcą w Collegium Marianum w Pelplinie. Posługę religijną świadczył w Nieżywięciu k. Brodnicy oraz w Bohum /Westfalia/, gdzie był faktycznym przywódcą i organizatorem wychodźstwa polskiego. Utrzymywał kontakty z działaczami mazurskimi i warmińskimi oraz z „Gazetą Olsztyńską”. Zmuszony do opuszczenia Westfalii, osiadł w Rumianie, prowadząc ożywioną działalność w obronie praw Polaków. Więziony za popieranie strajku szkolnego oraz za działalność propolską. Zasłużony w propagowaniu czytelnictwa. Wydał kilka broszur religijnych.
>> Or. SBWMiP, s. 193–194.
– Herman Goering jako pruski minister spraw wewnętrznych przesłał pruskim władzom policyjnym wytyczne, które uprawomocniały, rozpoczęte znacznie wcześniej w rejencji królewskiej, masowe restrykcje wobec Komunistycznej Partii Niemiec.
>> KMW 1995, s. 70–71.
1936 – Jan Skala został skreślony z listy Związku Prasy Niemieckiej. Był on redaktorem kwartalnika mniejszości narodowych w Niemczech pt. „Kulturwehr”, drukowanego w oficynie Pieniężnych w Olsztynie. Odtąd Seweryn Pieniężny występował jako redaktor odpowiedzialny tego pisma, gdyż był jedynym wówczas dziennikarzem polskim w Rzeszy uprawnionym do wydawania czasopism.
>> Chł. SP, s. 90.
1938 – Ks. Klemens Średziński przybył do Kwidzyna i objął stanowisko prefekta w organizującym się Gimnazjum Polskim. W czerwcu tegoż roku kancelaria Prymasa Polski odwołała ks. Średzińskiego do kraju. Przyczyny tak krótkiego pobytu prefekta w kwidzyńskim gimnazjum nie są znane.
>> Fil. Wopt, s. 146.
1940 – W Młynowie na Wołyniu zm. Władysław Pieniężny, red., działacz społ.-oświat. i narodowy na Warmii, brat Seweryna P. /sen./. Ur. w Poznaniu 17.09.1880 r. Po śmierci brata w 1905 r. objął redakcję „Gazety Olsztyńskiej” i prowadził ją do dnia powołania do armii niemieckiej /lipiec 1914 r./. Szykanowany wielokrotnie przez władze niemieckie /grzywny i więzienie/. Główny organizator polskich akcji wyborczych na Warmii. Wszechstronnymi działaniami przyczynił się walnie do wzmocnienia żywiołu polskiego. Niebywale aktywny w okresie plebiscytu. Współorganizator Zw. Polaków w Prusach Wschod. Po wybuchu II wojny światowej ukrywał się w Warszawie, potem w wyjątkowo trudnych warunkach na Wołyniu. Zmarł na cukrzycę z braku insuliny.
>> Or. SBWMiP, s. 252–253; WEP, VIII, s. 634.
1945 – Po przerwie spowodowanej potrzebą podciągnięcia służb tyłów oraz zmianami na stanowisku dowódcy 3 Frontu Białoruskiego /zabitego gen. I. Czerniachowskiego zastąpił marszałek A. Wasilewski/ rozpoczął się ostatni etap likwidacji oporu hitlerowców w Prusach Wschodnich.
>> Dol. Walki, s. 176.