Przedstawiamy fragmenty przygotowywanego do druku Kalendarza historycznego Polski Północnej ze szczególnym uwzględnieniem Warmii i Mazur od początków polskiej państwowości z rokiem 1945 włącznie.

 

1345 – Litwini pod wodzą Olgierda i Kinstuta napadli na Kętrzyn. Zabijają mieszkańców i biorą w niewolę. Miasto spalili. „To spustoszenie trwało od południa aż do nocy”.

 

1410 – Król Władysław Jagiełło puścił wolno jeńców krzyżackich pojmanych pod Tucholą. Kazał ich jedynie spisać, wyznaczając termin, w którym mieli się zgłosić
z okupem.

 

1424 – W Lidzbarku Warmińskim zmarł Jan Abezier /Abeczyer/, bp warmiński
w latach 1415–1424. Urodził się w Toruniu. Studiował w Pradze, gdzie
w r. 1393 został bakałarzem sztuk wyzwolonych, a w 1400 magistrem.
Był notariuszem publicznym, doktorat dekretów uzyskał w Wiedniu. W 1411 występuje jako audytor Roty w Rzymie, gdzie jest też sekretarzem papieża Marcina V. S. Achremczyk podaje inną datę śmierci /11.2.1424/.

 

1447 – W Rzymie zm. Andrzej Ruperti /ur. w Pruszczu k. Gdańska/. Studiował w Lipsku, bakałarzem sztuk wyzwolonych został w 1420 r., a cztery lata później magistrem, przed 1428 był baccaliarius biblicus, a 24 marca 1435 miał licencjat teologii. W tymże roku udał się do Bolonii, gdzie został profesorem, by rok później zostać prokuratorem nacji niemieckiej.
Był proboszczem w Toruniu, a w 1438 proboszczem w kościele N. Maryi Panny w Gdańsku.
W latach 1442–1444 został kanonikiem chełmińskim i prokuratorem zakonu krzyżackiego
i w tym charakterze prowadził rokowania o Nową Marchię. Ponadto podróżował z w. mistrzem na zjazd we Frankfurcie nad Menem. Od 1446 przebywał w Rzymie. Jako dyplomata sprzyjał Krzyżakom i na ich korzyść nieoględnie operował prawem kanonicznym.

 

1485 – W Gdańsku ur. Jan Dantyszek /Dantiscus, von Hoefen, de Curiis, Flaschsbinder/, zm. w Lidzbarku Warm. 27.10.1548, pochowany we Fromborku, dyplomata, poeta, bp chełmiński i warmiński. Studiował w Gryfii i Krakowie.
Był notariuszem królów Jana Olbrachta i Aleksandra Jagiellończyka. Wiele podróżował, także w charakterze dyplomaty. Nastawiony wyraźnie antykrzyżacko. Zasłużony dla rozwoju nauki i sztuki. Mimo, że był w przyjaźni z Mikołajem Kopernikiem, okazał się nietolerancyjny i przysporzył na starość sporo zgryzot wielkiemu astronomowi, zmuszając, by rozstał się z przywiązaną doń kobietą
– Anną Szyling.

 

1516 – Mikołaj Kopernik został przez kapitułę warm. powołany na administratora komornictwa olsztyńskiego. Funkcję tę sprawował przez trzy lata. Powtórnie w latach 1520–1521. Do jego obowiązków należał nadzór nad sądownictwem, sprawy gospodarcze obwodu i obrona w wypadku wojny. W Olsztynie nie zaniedbywał dr Kopernik swych badań. Tu napisał rozprawę o monecie. Prowadził także obserwacje astronomiczne, o czym świadczy zachowany do dnia dzisiejszego, wykonany na jego zlecenie rysunek na jednej ze ścian dziedzińca zamkowego. W innej książce ten sam autor /Andrzej Wakar/ podaje, że M. Kopernik powołany został na administratora
w Olsztynie 8.11.1516. Bez badań źródłowych trudno powiedzieć, która z tych dat jest prawdziwa.

 

1519 – Papież Leon X delegował swoich przedstawicieli do Polski i Prus. Byli nimi
bp gardeński Zachariusz Ferreri Guadalfieri – sekretarz papieski – i florentyńczyk Jan Thedaldi. Mieli oni doprowadzić do trwałego pokoju między Zygmuntem I Starym
a Albrechtem.

 

1520 – 1-go lub 2-go listopada spod Wągrowca wyruszyła w kierunku na Bydgoszcz wielka polska armia pospolitego ruszenia. Jej trzon stanowili Wielkopolanie. Małopolskie i wielkopolskie miasta dostarczyły zwyczajowych wozów wojennych wraz z końmi i pieszymi, z uzbrojeniem i wyposażeniem /łopaty, siekiery/. Kroniki podają, że liczebność wojska na wojnę z zakonem krzyżackim miała sięgać liczby
40 tysięcy zbrojnych. Historycy dość sceptycznie odnoszą się do tego twierdzenia.

 

1536 – Kardynał kapuański Mikołaj Schonberg napisał z Rzymu list do Mikołaja Kopernika we Fromborku, w którym wyraża się z uznaniem o stworzonej teorii ruchu ziemi wokół słońca. Prosi, by Kopernik uczynił swe odkrycia dostępnymi dla świata nauki. Swoim pełnomocnikiem uczynił Teodoryka z Radzynia, który w imieniu
M. Schonberga miał opłacić kopistów i koszty przesyłki. W liście znalazło się zapewnienie, że nadawca listu jest wielbicielem talentu Mikołaja Kopernika i że w ten sposób chce oddać mu sprawiedliwość. Nie jest wiadomo, czy i w jakiej formie Kopernik zadośćuczynił prośbie kardynała.

 

1632 – Elektor Jerzy Wilhelm przebywając w Szczytnie poinstruował swych posłów
w Warszawie, by podczas elekcji najbliższej nie optowali za wyborem na polskiego króla Gustawa Adolfa, o co ten ostatni zabiegał u księcia pruskiego.

 

1639 – Ur. Jan Jerzy Przebendowski /zm. 24.2.1729 w Przygodzicach k. Kalisza
lub w Warszawie/, wojewoda malborski, podskarbi w. koronny. Popierał plany króla Augusta II dot. opanowania Prus Książęcych. Był za odebraniem Elbląga, Lęborka
i Bytowa. Był zwolennikiem wojny ze Szwecją o Inflanty. Cieniem na jego karierze było posądzenie o przywłaszczenie sobie pieniędzy publicznych, zarzutów tych nie potrafił odeprzeć.

 

1687 – Bp warm. Michał Stefan Radziejowski przed wyjazdem z Warmii /powołany został na arcybiskupstwo gnieźnieńskie/ położył kamień węgielny pod nowy kościół
w Świętej Lipce. Budowla została zakończona w 1693 r.

 

1691 – Ogłoszony został reskrypt księcia Prus, którym przywracał prawo bezpośredniej zwierzchności nad ludnością miast, które stanowiły własność dziedzica. Dokument ustanawiał nową rotę ślubowania: „…tedy ślubuję i przysięgam, że tegoż /tu nazwisko właściciela/ za moją zwierzchność i dziedzica tejże miejscowości uznaję, jemu i jego spadkobiercom, jak długo posiadać będą lenno, należne obowiązki, do jakich mnie przywileje miasta i praktykowane zwyczaje zobowiązują, ochoczo spełniać będę /…/ jako przystoi posłusznemu obywatelowi tego miasta”. Uchylających się od złożenia przysięgi czekała kara grzywny
i egzekucja poborcy.

 

1773 – Bp warm. Ignacy Krasicki na prośbę króla pruskiego Fryderyka II dokonał poświęcenia katolickiego kościoła pod wezwaniem św. Jadwigi w Berlinie. Świątynia została wybudowana z inicjatywy pruskiego monarchy, by przekonać Europę o tolerancji religijnej panującej w jego państwie.

 

1800 – Ur. Heinrich Jacob Karl Schirrmacher /Schirmacher/, zm. 4.8.1863,
ks. ewangelicki. Po studiach w Królewcu w latach 1826–1845 był proboszczem
w Gietrzwałdzie k. Ostródy i w Ostródzie, przez pewien czas zarządzał diecezją ostródzką. W latach 1854–1863 piastował godność proboszcza w Miłomłynie.

 

1806 – W Gdańsku rozpoczęto dodatkowe prace fortyfikacyjne Wisłoujścia i Nowego Portu. Przy robotach tych zatrudnionych było 3000 żołnierzy i 4000 robotników cywilnych ściągniętych na plac budowy drogą rekwizycji. Siła ognia fortecy stanowiła 349 armat i 20 haubic oraz 26 moździerzy. Garnizon liczył 15,5 tys. żołnierzy.

 

1831 – Ogłoszona została amnestia carska dla powstańców polskich. Objęci nią zostali wszyscy żołnierze i podoficerowie rodem z Królestwa Polskiego. Po 16 dniach drogą urzędową władze pruskie powiadomiły o tym fakcie gen. Macieja Rybińskiego, dowódcę internowanych w Prusach Wschodnich Polaków. 1 grudnia wydano rozkazy o powrocie do kraju. Osoby, które nie chciały skorzystać z amnestii, pozbawiono żołdu.

 

1848 – Antoni Gąsiorowski anonsował, że z tym dniem rozpocznie wydawanie pisma polskiego o bliżej niesprecyzowanym tytule: „Przyjaciel Mazurów, albo Gazeta Mazursko-Polska”. Cel: „aby naród wiejski, który po większej części nie znając języka niemieckiego, /…/ wiedział, co się na bożym świecie około niego dzieje”. Gazeta miała się ukazywać z ramienia prowincjonalnego Klubu Konstytucyjnego na Mazurach. Najprawdopodobniej Gąsiorowski nie uzyskał subwencji, gdyż do wydania nawet próbnego numeru nie doszło.

 

1863 – Powstańczy Rząd Narodowy mianował Juliana Ksawerego Łukaszewskiego komisarzem pełnomocnym na zabór pruski /łącznie z Prusami Wschodnimi/.

 

1876 – Wojciech Kętrzyński został dyrektorem Zakładu Narodowego im. Ossolińskich we Lwowie. Wcześniej przez ponad 3 lata był sekretarzem i kustoszem tej instytucji. Funkcję dyrektorską piastował do śmierci /1918/.

 

1877 – W Cięgardle k. Kościerzyny ur. Paweł Muchowski /zm. 1.11.1939 w Klamrach k. Chełmna/, kupiec, działacz ruchu polskiego na Powiślu. W jego domu
w Kościerzynie odbywały się zebrania polskich organizacji. Po przeniesieniu się do Sztumu był delegatem na sejm dzielnicowy w Poznaniu /1918/. Podczas plebiscytu mąż zaufania Warm. Komitetu Plebiscytowego. Kilkakrotnie pobity przez bojówki niemieckie. Współzałożyciel i wiceprzewodniczący Związku Polaków w Prusach Wschodnich. Zmuszony do opuszczenia Powiśla /1921/, osiedlił się w Chełmnie. Aresztowany w październiku 1939. Rozstrzelany razem z najstarszym synem Brunonem. Żonę osadzono w obozie.

 

1883 – Wyruszył z Olsztyna pierwszy pociąg do Szczytna.

 

1884 – Uroczyście otwarto odcinek linii kolejowej Olsztyn – Orneta.

 

1887 – Oddano do użytku odcinek linii kolejowej Olsztyn – Olsztynek.

 

1893 – Bp warm. Andrzej Thiel opublikował w „Pastoralblatt fuer die Dioezese Ermland” paszkwil w języku polskim i niemieckim przeciwko ruchowi polskiemu. Zdarzenie miało miejsce w gorączce kampanii wyborczej do sejmu pruskiego.
Warto wspomnieć, że artykulik ten był jedynym, jaki po polsku ukazał się we wzmiankowanym organie warmińskiej kurii.

 

– W Krakowie zm. Jan Matejko /ur. 24.6.1838 tamże/, najwybitniejszy malarz historyczny. Poważną część swego dorobku poświęcił tematyce pomorskiej, polsko-krzyżackiej i pruskiej /np. Bitwa pod Grunwaldem, Hołd pruski, Kopernik/.

 

1896 – Eugeniusz Buchholz przestaje redagować „Allensteiner Volksblatt”.

 

1905 – W Przykopie k. Olsztyna ur. Jadwiga Brzeszczyńska-Gransicka – działaczka szkolnictwa polskiego w Prusach Wschod. Była kierowniczką pierwszego otwartego na Warmii polskiego przedszkola /Unieszewo, 1926/. Uczyła także w Pluskach oraz w Głomsku /Ziemia Złotowska/, gdzie pracowała razem z mężem. Wojna 1939 zastała Gransickich w Kartuzach. Po rozstrzelaniu męża jego rodzina pomogła przetrwać jej wojnę wraz z trójką dzieci, a po 1945 została zatrudniona w oświacie na terenie Kartuz i tu doczekała emerytury.

 

– Nastąpiło oficjalnie zainaugurowane rozpoczęcie pracy nowej jednostki administracyjnej Prus Wschodnich – Rejencji Olsztyńskiej. Wprowadzenia nowych władz dokonał nadprezydent prowincji wschodniopruskiej Friedrich von Moltke
w asyście burmistrzów i radnych 23 miast. Nie obyło się bez wystawnego bankietu. Celem powołania rejencji w Olsztynie było przeciwstawienie się ruchowi polskiemu
w powiatach o dużej liczbie ludności władającej językiem polskim, jak i wpływom socjalistycznym. Nową rejencję tworzyło 9 powiatów: nidzicki, olsztyński, ostródzki, reszelski, szczycieński /wydzielone z rejencji królewieckiej i ełcki, giżycki, mrągowski, piski /wydzielone z rejencji gąbińskiej/. Powierzchnia 12032 km2, 519 626 mieszkańców.

 

1913 – W Rojowie k. Rypina ur. Narcyz Kozłowski, nauczyciel, działacz społ.-oświat., organizator podziemia antyhitlerowskiego na Powiślu. Studiował w Wolnej Wszecnicy Polskiej w Warszawie. Wywieziony na roboty przymusowe w rej. Malborka był tu współorganizatorem tajnej organizacji „Młody Las”. W 1944 r. aresztowany przez gestapo i zesłany do obozu w Mauthausen. Po 1945 pracował
w oświacie, w styczniu 1974 przeszedł na emeryturę i mieszkał w Gdańsku.

 

1920 – Komitet Ekonomiczny Rady Ministrów rządu polskiego przyznał Ministerstwu Spraw Wojskowych pierwsze kredyty na budowę portu w rybackiej wiosce Gdynia.

 

1921 – Nastąpiła inauguracja linii kolejowej do Gdyni, omijającej Gdańsk. Był to kolejny akt polityki polskiej na drodze do uniezależnienia się od Wolnego Miasta.

 

– Z tą datą polski Bank Ludowy w Olsztynie przeniósł swoją siedzibę do Hotelu International przy Bahnhofstrasse 87 /obecnie Dom Polski/. Zarząd banku zawiadamiał o tym swych klientów, zamieszczając ogłoszenie w „Gazecie Olsztyńskiej”.
Z ogłoszenia, które znalazło się w pobliżu, dowiadujemy się, że International należał wówczas do Pawła Czerlickiego. Właściciel polecał restaurację z dobrą kuchnią, pokoje gościnne z centralnym ogrzewaniem i elektrycznym oświetleniem. Polecał także „kąpielnie” /łazienki?/ oraz garaże dla automobili i stajnie dla koni.

 

1926 – W Berlinie ukazał się pierwszy numer dwutygodnika „Nasze Sprawy”. Pismo stanowiło opozycję wobec Związku Polaków w Niemczech, jego wydawcą był Cezary Vogt.

 

1928 – Ur. Stanisław Cynk /Turmont ZSRR, zm. w Olsztynie 13.11.1961/, pedagog, muzyk, kompozytor. Studiował we Wrocławiu /Wyższa Szkoła Muzyczna/.
W olsztyńskiem pracował w latach 1945–1949 i 1959–1961. Był kierownikiem
i dyrygentem Zespołu Pieśni i Tańca „Olsztyn”. Prowadził także inne /amatorskie/ zespoły muzyczne i chóralne. Przyczynił się do spopularyzowania pieśni Warmii
i Mazur.

 

1933 – Według raportu Bund Deutscher Osten w szkole polskiej w Purdzie na Warmii uczęszczało 14 uczniów. Pochodzili oni z następujących rodzin: Karwackich 3, Kensboków 3, Orłowskich 2, Schulzów 2, Skodowskich 2, Weinertów 1. Ponadto uczniami tej szkoły byli dwaj synowie nauczyciela Mieczysława Oelberga.

 

1935 – W Królewcu otwarta została Polska Bursa Akademicka; na ten cel Związek Polaków w Niemczech wynajął siedmiopokojowe mieszkanie przy ul. Manzstrasse 10.

 

– Według raportu Bund Deutscher Osten o sytuacji w polskiej szkole w Nowej Kaletce na Warmii uczyło się 19 uczniów. Z tego 1 z rodziny Białojanów, 4-ka
z rodziny Grabowskich, 3 od Hohmanów, 2 od Kryrzyków, 4 od Nowoczeniów
i z rodziny Schulzów 2-ka dzieci.

 

1937 – Witold Winiarski rozpoczął pracę jako attaché konsularny RP w Królewcu.
W dniu wybuchu wojny został aresztowany, przewieziony do obozu koncentracyjnego w Działdowie, gdzie zamordowano go w bliżej nieznanych okolicznościach.

 

1938 – Z listy polskich przedszkoli na Warmii ubyło kolejne – w Chaberkowie. Jeszcze w kwietniu 1937 r. do 8 istniejących ochronek uczęszczało 31 dzieci,
to w początku roku szkolnego 1939/1940 przedszkoli polskich było już tylko 5 z 24 dziećmi.

 

1939 – W Klamrach k. Chełmna zamordowany został Paweł Muchowski /ur. 1.11.1877 w Cięgardle k. Kościerzyny/, kupiec, działacz ruchu polskiego. Prowadził w Kościerzynie sklep spożywczy i restaurację tzw. bazar. W 1912 r. przeniósł się do Sztumu, gdzie dalej trudnił się handlem i był czynnym działaczem narodowym. Był delegatem z Powiśla na Sejm dzielnicowy w Poznaniu /1918/, mąż zaufania w czasie plebiscytu. Prowadząc agitację był kilkakrotnie pobity przez bojówki niemieckie. Jako współzałożyciel Zw. Polaków w Prusach Wschodnich, został wiceprzewodniczącym tego związku. Szykanowany po przegranym głosowaniu, musiał opuścić Powiśle. Osiedlił się w Chełmnie. Aresztowany 30 października 1939 roku wraz z synem
i wkrótce obaj rozstrzelani. Żonę osadzono w obozie.

 

– W Nowym Mieście nad Drwęcą aresztowano i tego samego dnia najprawdopodobniej bez sądu zastrzelono w rejonie Nawry 8 działaczy polskich, wśród których znalazł się również Jan Ławniczak. Jego syn tak relacjonuje ten mord: „… zobaczyłem, jak z gmachu Selbstschutzu … wyprowadzono ojca wraz z 7 innymi osobami. Wprowadzono ich do samochodu, który odjechał w kierunku Nawry. Pobiegłem inną, krótszą drogą. Tam ukryłem się w zaroślach miejscowego lasu,
w odległości około 80 metrów od miejsca, do którego przywieziono aresztowanych. Stamtąd dochodziły mnie wołania Niemców «kopcie szybciej, wy przeklęte psy polskie» oraz stłumione jęki ofiar. Następnie słyszałem strzały. Tak zginął mój ojciec”.

 

– NKWD aresztowało prof. Antoniego Łokuciewskiego, znanego wileńskiego działacza politycznego i społecznego, który zasłużył się inicjując powstanie pierwszej polskiej szkoły średniej w Oszmianie, którą kierował. Poseł na Sejm Wileński w 1922 r. /obrany marszałkiem tego sejmu/. Zesłany do Workuty, gdzie zmarł.

 

– Miało miejsce przekazanie zachodnich powiatów Prus Wschodnich w obręb jednostki organizacyjnej Rzeszy pod nazwą Prusy Zachodnie. Przy tej okazji dwaj dygnitarze hitlerowscy wymienili poglądy. I tak Albert Forster powiedział, m.in. do Ericha Kocha: po dziesięciu latach w Prusach Zachodnich nie będzie Polaków.

 

1941 – Gestapo aresztował ks. Czechowskiego z Rynu Reszelskiego za rzekomo podburzające kazania.

 

1942 – Władze hitlerowskie zlikwidowały Stalag IF w Boguszach. W obozie tym przez 9 miesięcy jego istnienia zginęło 10 tysięcy jeńców radzieckich oraz 500 Włochów. Załoga wartownicza została przeniesiona do Norwegii.

 

– W Białymstoku grupa akowska pod dowództwem „Kmicica” zdobyła bez jednego strzału więzienie przy ulicy Sienkiewicza 15. Hitlerowcy w odwecie zamordowali 25 zakładników.

 

1944 – Na posiedzeniu Gabinetu Wojennego Churchilla dyskutowane były głównie sprawy polskie. Podstawą były pytania zgłoszone przez polski rząd emigracyjny, któremu przewodził wówczas Stanisław Mikołajczyk. Nie było głosów przeciwnych zaangażowaniu się Wielkiej Brytanii na rzecz polskich granic zachodnich ze Szczecinem włącznie. Decyzje podjęte w owym dniu zostały sformułowane na piśmie następnego dnia w nocie stałego podsekretarza stanu Foreign Office Sir Alexandra Codogana do ministra Romera.

 

1945 – Inauguracja roku akademickiego na Politechnice Gdańskiej.

 

– Znany działacz warmiński Karol Pentowski objął stanowisko wójta w Butrynach
k. Olsztyna.

 

– W Piszu odbył się pogrzeb 4 funkcjonariuszy Urzędu Bezpieczeństwa. Ciał dwóch innych nie odnaleziono.

 

– W Olsztynie osiedliła się lwowianka Romana Jakubowska-Raube-Łokuciejewska
i rozpoczęła pracę w ambulatorium PCK. Specjalizowała się z zakresu dermatologii
i wenerologii. Na różnych odpowiedzialnych stanowiskach przepracowała
w Olsztynie ponad 35 lat. Przeszła na emeryturę w 1980 r. ze stanowiska ordynatora oddziału dermatologicznego.

– W Olsztynie rozpoczęła działalność szkoła ćwiczeń przy Liceum Pedagogicznym. Mieściła się ona w najstarszym budynku szkolnym tego miasta przy ulicy Pieniężnego. Niewiele dni przedtem gmach zajmowały wojska sowieckie.

Bronisław SAŁUDA