1397 – „Mikołaj i Hanusz z Ryńska, bracia, i Fryderyk i Mikołaj z Kitnowa, także bracia”, rycerze ziemi Chełmińskiej powołali do życia propolskie towarzystwo, znane później pod nazwą Towarzystwa Jaszczurczego /jaszczurka była znakiem tego zgromadzenia/. Odegrało ono ważną rolę w życiu politycznym na obszarze posiadłości zakonu krzyżackiego.
>> Gór. Zw. Pruski, s. XVIII–XIX, 3, 235–236.
1453 – Zjazd stanów w Kwidzynie – postanowienia antykrzyżackie. Miasta Warmii wypowiadają posłuszeństwo swemu biskupowi.
>> Gór. PkwP, s. 208; Sz. DW, s. 62.
1454 – W Ornecie na Warmii odbył się niezależny od biskupiej władzy zjazd stanów, podczas którego najpierw na kapitule, a później na bpie Pawle Legendorfie wymuszono przystąpienie do antykrzyżackiego Związku Pruskiego.
>> Sz. DW, s. 115; Ptak Wojskowość, s. 206.
1520 – Krzyżacka załoga Bartoszyc została wzmocniona 130 konnymi dosłanymi z Inflant. Było to jedyne – mało efektowne – wzmocnienie tego ośrodka , zagrożonego działaniami wojsk polskich dowodzonych przez hetmana Mikołaja Firleja.
>> Bis. WP, s. 136.
1521 – Mikołaja Kopernik na zjazd w Grudziądzu opracował w imieniu kapituły warm. skargę na zakon. Ostro w niej piętnował gwałty i bezprawia dokonane na Warmii nie tylko w czasie wojny, ale i podczas rozejmu.
>> Zi. WkMK, s. 71.
– Bp pomezański Hiob Dobeneck zwrócił się do w. mistrza i do strony polskiej z informacją, że w związku z mającymi się odbyć w Prabutach rokowaniami pokojowymi, biorąc pod uwagę wyniszczenie wojną miasta i okolicy, nie będzie w stanie zapewnić kwater i wyżywienia dla ludzi i koni. W swoich pismach stwierdzał, że jest za pokojem, niemniej jednak oczekuje na wydatną pomoc.
>> Bis. WP, s. 435.
1530 – Książe Albrecht założył protest z powodu niedopuszczenia go do elekcji króla Zygmunta Augusta. Art. 14 traktatu krakowskiego z 1525 r. zapewniał księciu Prus pierwsze miejsce obok króla na sejmach, zjazdach itd., ale nie było tam napisane, że ma on prawo do udziału w elekcjach królów polskich.
>> KMW 1965, s. 289.
1615 – Dzieło Mikołaja Kopernika „De revolutionibus orbium coelestium” zostało przez Watykan wprowadzone na indeks ksiąg zakazanych „do czasu, aż zostanie poprawione”.
>> Haasl. Zbrod., s. 297.
1710 – Wznowiono naukę w kolegium jez. w Braniewie. Zajęcia zostały przerwane w listopadzie poprzedniego roku z powodu zarazy szalejącej na Warmii. Gdy ponownie pojawiła się zaraza, naukę znów przerwano. Wznowiono ja dopiero w lutym 1711 r.
>> KMW 1982, s. 300.
1713 – Zm. Fryderyk I Hohenzollern /ur. 11.07.1657 r./, od 1701 r. król pruski. Uczestniczył w obradach nad projektami rozbioru Polski, wyrażając zainteresowanie prus zaborem Pomorza i północnej Wielkopolski.
>> WEP IV, s. 40–41.
1717 – W obszernym sprawozdaniu z wizytacji nad limina apostolorum bpa warm. Teodora Potockiego m.in. znalazła się informacja, że na Warmii pracowało wówczas 150 księży, a diecezja liczyła 80 parafii.
>> WiM zarys, s. 311.
1718 – Na sejmiku bp warm. Teodor Andrzej Potocki zapowiedział wznowienie dawnych zakazów dotyczących Żydów i innych wędrownych kupców, którzy poza dozwolonymi jarmarkami rozprowadzają towary. Proceder taki miał być zabroniony pod groźbą konfiskaty towaru, a nawet aresztu. Odnowiono także zakaz importu gorzałki na Warmię.
>> Sz. DW, s. 294–295, 300.
1818 – Starorypiński, właściciel wsi Mózgowo /na południe od Iławy/ przesłał władzom niemieckim w Suszu następujące pismo: „Mam honor donieść Prześwietnej Landtaurze, iż nie jestem z Familii Niemieckiej tylko jestem z Familii Polskiey, żadnego tytułu nie używam /…/ Niczyim się Herbem nie pieczętuję tylko swoim własnym”. Według spisu jeszcze z 1855 r. w Mózgowie na 105 Polaków mieszkało tylko 10 Niemców.
>> Ił., s. 93.
1822 – W Królewcu premiera opery romantycznej „Wolny strzelec” Carla Marii von Webera z librettem Johana Friedricha Kinda.
>> Dyn. Z dziejów, s. 202–203.
1843 – Pruskie ministerstwo oświaty wydało zarządzenie, by w rejencjach Prus Wschodnich ograniczyć w szkołach ludowych nauczanie języka niemieckiego, a na to miejsce wprowadzić język polski w wymiarze 3-6 godzin tygodniowo. Był to niewątpliwie efekt działania takich ludzi jak K. C. Mrongowiusz i G. Gizewiusz.
>> Wak. O polskości, s. 66; KMW 1987, s. 121.
1859 – W Sadłukach k. Sztumu ur. Józef Klatt, organista, działacz ruchu śpiewaczego na Warmii /zm. 27.05.1924 r./.
>> Or. SBWMiP, s. 158.
1881 – W Kopaszewie k. Kościana ur. Józef Hoffmann, nauczyciel szkół polskich w Niemczech /zm. 25.12.1938 r./.
>> Fil. Wopt, s. 52–53.
1885 – W Węglewie /Wielkopolska/ ur. Józef Kostrzewski /zm. 19.10.1969 r. w Poznaniu/, wybitny działacz prasłowiańszczyzny, współzałożyciel i prof. Uniwersytetu Poznańskiego. Prowadził badania archeologiczne w Wielkopolsce, na Pomorzu, Śląsku i Małopolsce. Prowadził głośne polemiki z uczonymi niemieckimi nt. nieprawdziwości zasiedlania Pomorza i Prus Wschodnich przez starożytne plemiona germańskie. Wspierał inicjatywę założenia muzeum mazurskiego w Działdowie /1927/. Z odczytami uniwersyteckimi dotarł do Olsztyna. Prowadził polemikę z gadzinowym pismem „Pruski Przyjaciel Ludu”. Po 1945 r. był członkiem Rady Naukowej Instytutu Mazurskiego w Olsztynie.
>> Or. SBWMiP, s. 166–167.
1890 – W Olsztynie ur. Seweryn Pieniężny /jun. zamordowany w Hohenbruch 23 lub 24.02.1940 r./. początkiem jego działalności społecznej był okres plebiscytu. Jeden z głównych organizatorów Towarzystwa Młodzieży Polskiej na Warmii. Po przegranym plebiscycie, gdy wielu wyjeżdżało do Polski, on pozostał. Jego żoną była Wanda z Dębińskich, poznanianka, która przybyła na Warmię w okresie przygotowań do plebiscytu i została tu na stałe. W okresie międzywojennym w wydawnictwie, które prowadził z żoną, wychodziły: „Gazeta Olsztyńska” oraz dodatki: „Gość Niedzielny”, „Gospodarz”; Ponadto: „Gazeta Polska”, „Życie Młodzieży”, „Głos Pogranicza”, „Głos Ewangelijny”, „Mazurski Przyjaciel Ludu”, „Mazur”. Ponadto nakładem wydawnictwa Pieniężnych tłoczone były liczne druki ulotne oraz książki. Ostatni numer „Gazety Olsztyńskiej” z datą 1.09.1939 r. nie dotarł do czytelników, gdyż gestapo zajęło obiekty; księgarnie polską i bibliotekę zniszczono, budynek zrównano z ziemią, tworząc na tym miejscu „plac hańby” z publicznym szaletem. Seweryn Pieniężny został aresztowany, jego prochy sprowadzono do Olsztyna i pochowano z honorami /1946 r./.
>> Or. SBWMiP, s. 251–252; WEP VIII, s. 634; Chł. SP, s. 1–171; Wak. M., s. 397.
1901 – W Warszawie zm. Wojciech Gerson /ur. 1.07.1831/, malarz, rywalizował z J. Matejką. M.in. namalował obraz „Kopernik” /1876/.
>> WEP IV, s. 206.
1904 – Ur. w Starej Wiśniewce k. Złotowa Adam Kołodziej, nauczyciel szkół polskich w Niemczech. Sem. naucz. kończył w Polsce. Pracował na Ziemi Złotowskiej w Rudnej, Starej Świętej i Wielkich Drożyskach. W r. 1934 po Wojciechu Gromadeckim objął kierownictwo szkoły w Brąswałdzie, gdzie prowadził chór, opiekował się biblioteką. Współpracował także z młodzieżą w Gutkowie. Szykanowany, został w 1936 roku aresztowany i osadzony w obozie koncentracyjnym w Stutthoffie, później przeniesiony do Sachsenhausen. Wyzwolony w maju 1945 r. osiadł w Piasecznie k. Sępolna /kierował tam szkołą podstawową, gdzie zm. 1.02.1978 r.
>> Fil. Wopt, s. 81–82; Or. SBWMiP, s. 163.
1919 – Spełniając życzenie Komisji Cambona Roman Dmowski przedłożył Radzie Najwyższej w Paryżu polskie postulaty terytorialne. Domagał się przyłączenia do Polski bez plebiscytu części Prus Wschodnich w postaci rejencji olsztyńskiej.
>> WiM zarys, s. 717.
– Grupa ekspertów stanowiąca część delegacji amerykańskiej opracowała dokument, który przewidywał przyznanie Polsce Gdańska z dostępem do morza, a ponadto postulowano, że „w południowym pasie Prus Wschodnich, w kraju zwanym Mazurami, należy przeprowadzić plebiscyt, aby ustalić, czy ludność woli pozostać w Niemczech, czy zjednoczyć się z Polską”.
>> KMW 1969, s. 368.
1926 – Ur. Feliks Kwaśniewski, felczer weterynarii, członek PPR, pracownik Zarządu Miejskiego w Giżycku, zastrzelony przez nieznanych sprawców w listopadzie 1947 r.
>> Łuk. O nową, s. 205.
1928 – W Królewcu zm. Alfred Szielazko, ornitolog /ur. 28.11.1864 r. w majątku Żelazko k. Olecka/. Prekursor ochrony ptaków w Prusach Wschodnich. doktoryzował się na uniwersytecie królewieckim /medycyna/. Wiele lat pływał jako lekarz okrętowy. Osiedlił się w Klusach k. Ełku, gdzie posiadał zbiory naukowe, które spłonęły razem z domem podczas działań wojennych w 19141 r. W latach międzywojennych pracował jako lekarz /m.in. w Jegłowniku k. Elbląga i w Mrągowie/.
>> KMW 1987, s. 69–70.
1942 – W Gietrzwałdzie zm. Marta Samulowska, właścicielka księgarni polskiej, działaczka warm. /ur. 29.07.1857 r. w Mikołowie na Śląsku/. Była córką Tomasza Nowackiego, drukarza i nakładcy, założyciela pierwszej na Śląsku drukarni polskiej w Mikułowie. Należała do Zw. Polaków w Niemczech. Mimo szykan upowszechniała polskie słowo drukowane na Warmii aż do wybuchu II wojny światowej, podczas której uległo zniszczeniu wiele pamiątek oraz biblioteka Samulowskich. Obecnie na domu wmurowana jest pamiątkowa tablica.
>> Or. SBWMiP, s. 278.
1944 – Alfons Teofil Potowski, nauczyciel, skierowany został do obozu zagłady w Bergen-Belsen. Wcześniej we wrześniu 1939 roku był aresztowany, torturowany w więzieniu w Myślenicach, następnie przymusowo wcielony do Wehrmachtu, wysłany na front, skąd w niewyjaśnionych okolicznościach przewieziony został do obozu koncentracyjnego. Po 1945 r. był kier. Szkoły w Piotrkowie k. Malborka.
>> Or. SBWMiP, s. 262.