1326 – Do tej daty kanonik warm. Jordan sprawował funkcję prepozyta zgromadzenia kanoników fromborskich. W ostatnich latach życia bpa Eberharda wyręczał go w zarządzaniu diecezją, a po jego śmierci wybrany został ordynariuszem. Papież mianował Jordana biskupem Warmii dopiero w maju 1327 roku.
>> Achr. PBW, s. 27.
1357 – Wieś Unikowo k. Biskupca Reszelskiego, początkowo nosiła nazwę Knogstin, od jeziora, nad którym leżała. Jej zasadźcą był Prus Thaysot. Pierwszy dokument lokacyjny zaginął. Prawo chełmińskie tej wsi zostało potwierdzone dokumentem z 11.11.1357 r.
>> Bis., s. 188–190.
– Kętrzyn otrzymał prawa miejskie i przyjął nazwę Rastenburg /wcześniej Rast/. Zamek powstał w r. 1329, wzniesiony został staraniem komtura Balgi i wójta Natangii.
>> KMW 1957, s. 111.
1367 – Po 14 latach wolnizny miasto Olsztyn po raz pierwszy miało obowiązek wpłacić do kasy kapituły warmińskiej czynsz należny za użytkowanie gruntów, których powierzchnia wynosiła 178 łanów.
>> Sz. Ol., s. 34.
1407 – W tym dniu pierwszy czynsz po 12 latach wolnizny wpłacali mieszczanie Biskupca Reszelskiego. W dokumencie lokacyjnym dokładnie określono wysokość czynszu należnego biskupowi warm. Z każdej włóki wynosiła ta opłata pół grzywny i 2 kury. Do kasy biskupiej należało ponadto wpłacić po 6 fenigów od każdej parceli. Opłaty za prawo wykonywania zawodu i za stoisko na kram dzielone były po jednej trzeciej między biskupa, gminę miejską i wójta.
>> Bis., s. 62–63.
1452 – Aleksander Bażyński niezgodnie z upoważnieniem, jakie otrzymał na zjeździe w Elblągu /październik 1451/, oświadczył w. mistrzowi Ludwikowi von Erlichhausen, że stany proszą, aby Towarzystwo Jaszczurcze mogło się rozwiązać na św. Marcina 1452 r. W. mistrz z ochotą przystał na tę propozycję. Jak wspomniano, było to ze strony A. Bażyńskiego oczywiste nadużycie, gdyż w Elblągu podjęto uchwałę o nierozwiązywaniu antykrzyżackiej konfederacji.
>> Gór. PkwP, s. 201.
– Z listu noszącego tę datę dowiadujemy się, że wielki mistrz zakonu krzyżackiego poinformował prokuratora mu podległego, rezydującego w Rzymie, że król polski podczas pobytu w Toruniu otrzymał od najwyższego dostojnika zakonu „dwa najpiękniejsze ogiery”.
>> Wap. III, s. 142.
1512 – W Bieczu ur. Marcin Kromer. Studiował w Krakowie, Padwie i Bolonii. Od 1571 roku bp Warmii. Ostatnie 20 lat swego życia spędził M. Kromer na zamku lidzbarskim.
>> Achr. PBW, s. 113.
1516 – Mikołaj Kopernik obejmuje obowiązki administratora dóbr wspólnych kapituły fromborskiej. Zarządza komornictwami Olsztyn i Pieniężno. Mieszkał w tym czasie na zamku w Olsztynie i tu przeżył oblężenie krzyżackie. Zamek nie poddał się, m.in. dlatego, że był solidnie przygotowany do obrony. Przygotowania te prowadzone były pod kierunkiem wielkiego astronoma. Wspomniane obowiązki pełnił M. Kopernik do 11.11.1519.
>> Gł. Olsztyn. 1966, marzec 6.
1520 – Mikołaj Kopernik znów został powołany na administratora dóbr kapituły fromborskiej. Tym razem funkcję tę pełnił do czerwca 1521 r.
>> Gł. Olsztyn. 1966, marzec 6.
1529 – Na sejmiku generalnym w Malborku postanowiono, że wypracowana przez bpa warm. Maurycego Ferbera i księcia Albrechta ordynacja przeciwdziałająca zbiegostwu chłopów zaczęła obowiązywać po pewnych modyfikacjach także na terenie Prus Królewskich.
>> Sz. DW, s. 244.
1548 – Współczesny kronikarz zanotował, że od zarazy w samym Królewcu przez rok zmarło 17 tysięcy osób. Książę Albrecht przed morowym powietrzem chronił się na mazurach m.in. w swojej rezydencji w Pupach (Spychowo).
>> Toe., s. 173–174.
1558 – W pobliżu osady Srokowo powstała wieś Biedaszki. Jej zasadźcą i najpewniej sołtysem był Sebastian Poerlein. Wiadomo, że trzydzieści kilka lat później była to wieś na prawie chełmińskim. W XVII w. wieś królewska. Sądząc po nazwie zamieszkiwali ją Polacy. Podczas epidemii dżumy w 1770 r. w Biedaszkach zmarło 69 osób /prawie wszyscy mieszkańcy/.
>> Wak. Węg., s. 114.
1616 – Miasto Pasym zobowiązało się, że rzeźnicy będą przekazywali do skarbu księcia obok dotychczasowego 1 kamienia łoju dodatkowo 4 dalsze kamienie łoju rocznie.
>> Toe., s. 189.
1617 – W Orzyszu ur. Jan Hein /Heinius/, zm. 23.12.1671 w Gdańsku, kaznodzieja pols.-ewangel. Kształcił się na uniwersytecie królewieckim. Posługę kapłańską pełnił na Powiślu. Był kaznodzieją polskim u św. Anny w Gdańsku.
>> Or. SBWPKiZM I, s. 90.
1639 – Karczmarze z Wielbarka /wówczas czynnych tam było 11 karczm/ rozpoczęli spłacać zaległy czynsz. Książęca komisja gospodarcza wykryła dwa lata wcześniej, że wspomniani karczmarze obok gruntów oczynszowanych użytkowali dodatkowo 25 włók, z których nigdy nie płacili czynszu. Zaległe opłaty na rzecz skarbu zryczałtowano, dano karczmarzom dwa lata prolongaty, należność rozłożono na raty, i na bieżąco musieli regulować należności na rzecz skarbu książęcego z faktycznie użytkowanych powierzchni.
>> Toe., s. 184.
1665 – W Małdytach k. Reszla ur. Marcin Brictius /zm. 25.5.1727/, pedagog i kaznodzieja jezuicki, egzegeta. Nauczał w Reszlu, Królewcu, Braniewie. Był prefektem drukarni jezuickiej w Braniewie. Uchodził za wybitnego biblistę.
>> Or. SBWPKiZM I, s. 28–29.
1748 – Duchowni Prus Książęcych wnieśli protest, wskazując, że władze próbują zmniejszyć dochody płynące z kolęd.
>> Toe., s. 287.
1810 – Zgodnie z edyktem z 1807 roku w dniu św. Marcina /11.11.1810/ nastąpiło zniesienie w Prusach poddaństwa osobistego, przestały obowiązywać zależności pańszczyźniane tak chłopów posiadających dziedziczne prawa do zajmowanych gospodarstw, jak i innych grup ludności chłopskiej, nie wyłączając czasowych użytkowników gruntów.
>> KMW 1996, s. 528–529.
1818 – Chłopi Gródek Wielkiego i Małego, Przełęcza i Turzy Małej /rejon Działdowa/ odmówili wykonywania prac szarawarkowych. Sprawa oparła się o sąd. Chłopi ustąpili dopiero wówczas, gdy otrzymali zapewnienie, że prace uwłaszczeniowe zostaną zakończone najpóźniej do 11.11.1819 r.
>> Zapis. Hist. 1980, z. 1, s. 43.
1863 – Piotr Drzewiecki przestaje pełnić funkcję powstańczego komisarza Prus Wschodnich. Jego nowa funkcja nazwana została: kierownik agentury Rządu Narodowego. Obszarem działania pozostały dalej Prusy Wschodnie. Organizował zakupy broni dla powstańców, zaopatrując w materiały wojenne Żmudź i Kurpie. W Królewcu utworzył ośrodek informacyjny /Biuro Telegraficzne i Korespondencyjne/. Był współzałożycielem i współredaktorem pisma „Głos Litwy” /wyszło zaledwie kilka numerów, ukazywało się w Królewcu w okresie od lutego do kwietnia 1864 r./.
>> Or. SBWMiP, s. 96.
1880 – W Środzie ur. Stanisław Zieliński /zm. 19.9.1936 w Warszawie/, działacz niepodl., historyk, bibliotekarz, bibliograf, redaktor i publicysta. Pod wpływem Wojciecha Kętrzyńskiego zainteresował się Mazurami. Już w 1903 r. z ramienia Mazurskiej Partii Ludowej kierował akcją przedwyborczą w okręgu szczycieńsko-mrągowskim. Redagował „Mazura” /1906–1907/, mieszkał wówczas w Szczytnie. Prusy Wschodnie opuścił uciekając przed aresztowaniem.
>> Or. SBWMiP, s. 342–343.
1882 – W Raszągu k. Biskupca Resz. ur. Antoni Mazuch, działacz Towarzystwa Czytelni Ludowych i Związku Polaków w Niemczech.
>> Or. SBWMiP, s. 213.
1886 – Z listu pisanego z Detroit w USA do przyjaciela w Lamkowie k. Olsztyna /autorem listu jest Jan Dukat, rodowity Warmiak/: „Prawa tutejsze są bardzo przystępne. Każdemu wolno rozwijać się jak może, i robić co chce, byle nie dopuszczał się zbrodni… Nasza parafia liczy niespełna 800 familii. Dochody kościelne pochodzą z opłacania ławek – 6 dolarów rocznie od osoby, to, co ludzie dadzą na tacę, a także z kolędowania po domach, co ksiądz czyni raz w każdym miesiącu”. List został wydrukowany w miejscowej prasie z dopiskiem redakcji: „Lepszy w domu groch i kapusta, niż na obczyźnie kura tłusta”.
>> GO 1988, 31 grudnia 1989, 1 stycznia, s. 8.
1890 – Pruska rada Ministrów podjęła decyzję, zezwalającą w okresie trzech latach na sprowadzanie robotników zakordonowych /z Królestwa Polskiego i Austro-Węgier/. Decyzja ta dotyczyła czterech wschodnich prowincji pruskich, w tym i Prus Wschodnich.
>> KMW 1969, s. 528.
1894 – Ur. Marcin Żbikowski, kupiec z Olsztyna, nauczyciel języka polskiego. Nazwisko M. Żbikowskiego /Spikowski/ wraz z dokładnym adresem podała policja w raporcie do prezesa olsztyńskiej rejencji, jako uczestnika zebrania, na którym powołano do życia Polsko-Katolickie Towarzystwo Ludowe. Raport nosił datę 5.3.1919 i sporządzony był w Braniewie.
>> Staw. Pl., s. 15, 570.
1899 – Magistrat miasta Olsztyn zakupił od gminy Likuzy Jezioro Ukiel /Krzywe/ i przyłączył do miasta. Kwota transakcji wynosiła 3 tysiące marek.
>> Sik. Galop., s. 105.
1902 – W Najdymowie k. Reszla ur. Działaczka oświatowa Maria Kempa. W 1920 r. pracowała w Warm. Komitecie Plebiscyt. w Olsztynie oraz Sztumie i Kwidzynie. Po plebiscycie uczestniczyła w organizowaniu Zw. Polaków w Prusach Wschodnich. W 1922 r. wyjechała do Polski.
>> Or. SBWMiP 1963, s. 133.
1905 – w Gietrzwałdzie ur. Marcin Fiutak /zm. 10.6.1948 w Olsztynie/, pedagog, filolog klasyczny. Po 1920 roku kształcił się w Lubawie i w Brodnicy, gdzie zdał maturę i należał do koła filomatów. Był nauczycielem domowym na Powiślu. Studiował w Poznaniu /1925–1929/. Był nauczycielem gimn. w Inowrocławiu, Łodzi, Lesznie, Katowicach. Był też dyrektorem gimn. w Gnieźnie. Po wojnie jako nauczyciel szkół śred. pracował w Wągrowcu i Olsztynie.
>> Or. SBWMiP, s. 102.
1918 – Na ulicach Olsztyna żołnierze rozbrajają oficerów. Rada miasta rozwiązała się. Władzę w Olsztynie przejęła Rada Żołniersko-Robotnicza. Na wieży ratusza powiewa czerwona flaga.
Nadprezydent prowincji Prusy Wschodnie wydał oświadczenie do landratów i burmistrzów, w którym stwierdził, że swe obowiązki będzie spełniał na życzenie Rady Żołnierskiej w Królewcu, która ma władzę na terenie całej prowincji.
W Suszu k. Iławy /miasto było wówczas stolicą powiatu/ miały miejsce zamieszki, powstała rewolucyjna Rada Żołniersko-Robotnicza, która wkrótce zrezygnowała z narzucenia swego zwierzchnictwa dotychczasowej administracji niemieckiej.
Rada Żołniersko-Robotnicza powstała także w Mrągowie.
>> Wak. Sześć, s. 64; KMW 1958, s. 15; Ił., s. 190; Sik. Stary, s. 65.
1921 – Z inicjatywy Jana Baczewskiego zwołano w Olsztynie zjazd, na którym powołano do życia Polsko-Katolickie Towarzystwo Szkolne na Warmię. Prezesem został ks. Karol Lengwald. Towarzystwo miało być wykonawcą polityki oświatowej Związku Polaków w Prusach Wschodnich. Olsztyński przykład zaowocował powstaniem w następnym roku Związku Polskich Towarzystw Szkolnych w Niemczech. Członkami tego związku były regionalne Towarzystwa Szkolne.
>> Sz. Ol., s. 274–275; Fil. Wopt, s. XII; Ogr. Ssm, s. 36; Pol. w Rep. Weim., s. 90; Sik. Galop., s. 138.
1923 – We Lwowie ur. Władysław Leonhard, zm. 25.12.1979 w Olsztynie. Dyrektor Olsztyńskich Zakładów Opon Samochodowych, ekonomista. Absolwent Warszawskiej SGPiS. Budował OZOS /otwarcie 28.10.1967/ i uruchamiał kolejne działy tego zakładu.
>> Chł. Lud., s. 66.
1929 – Rozpoczęła działalność polska biblioteka w Brąswałdzie na Warmii. Biblioteka liczyła 70 tomów, opiekowała się nią rodzina Zientarów.
>> KMW 1969, s. 604.
1935 – Na Warmię z Wielkopolski przybyła Władysława Styp-Rekowska /później żona Ryszarda Knosały/. Była absolwentką Seminarium Nauczycielskiego w Lesznie. Została po odbyciu praktyki zaangażowana jako nauczycielka w polskiej szkole w Olsztynie. Niemcy przez jakiś czas nie chcieli udzielić jej prawa nauczania, dlatego też pierwsze miesiące prowadziła zajęcia w świetlicy z młodzieżą pozaszkolną.
>> Chł. Nauczycielka, s. 5, 122; Fil. Wopt, s. 77.
1936 – „Gazeta Olsztyńska” zamieściła notatkę, w której prostowano twierdzenie, że kapliczka zabytkowa w Olsztynie nie została zburzona, lecz tylko przeniesiona w inne, mniej eksponowane miejsce, tyle, że przy okazji zniszczony został polski napis. Władze niemieckie uznały wiadomość za podburzanie. Minister propagandy udzielił Sewerynowi Pieniężnemu surowej nagany, zapowiadając zastosowanie najostrzejszych środków, gdyby podobne przestępstwa miały się powtórzyć.
>> Wak. GO, s. 438–439.
– Feliks Nowowiejski, wielki Warmiak, światowej sławy kompozytor, otrzymał „za zasługi na polu rozwoju sztuki” Krzyż Komandorski Orderu Polonia Restituta.
>> Boehm, FN, s. 87.
1937 – W otwartym dzień wcześniej polskim gimnazjum w Kwidzynie punktualnie o godzinie ósmej uczniowie rozpoczęli pierwszy dzień nauki. Informację o tym znaleźć można w książce dyrektora tej placówki dra Władysława Gębika, zatytułowanej „Burzom dziejów nie dali się zgnieść”.
>> Gęb. Burz., s. 83.
1938 – w nocy z 9/10 w Nidzicy hitlerowcy podpalili synagogę.
>> Kruk Sz., s. 337
1939 – Samochód ciężarowy, którym przewożono „Hołd Pruski” Jana Matejki na trasie z Zamościa do Krakowa został zatrzymany przez żandarmów. Na szczęście hitlerowcy nic nie podejrzewali. Kazali się tylko podwieźć kilka kilometrów. Pewnie nawet było im wygodnie siedzieć na zrolowanym dziele wielkiego malarza.
>> PP 1966, nr 43, s. 3.
– W fortach grudziądzkich został rozstrzelany Wiktor Kleszczyński /ur. 8.9.1886 w Mierkach k. Olsztynka/, nauczyciel. Ukończył seminarium nauczycielskie w Kościerzynie. Od czerwca 1929 r. do końca grudnia 1933 był nauczycielem szkół polskich w Trzcianie i Waplewie na Powiślu. Wydalony przez władze niemieckie z Prus Wschod., czynił bezskuteczne starania o posadę nauczyciela w szkolnictwie Wolnego Miasta Gdańska. Został we wrześniu 1939 roku aresztowany i wkrótce zamordowany.
>> Or. SBWMiP, s. 159.
– Niemcy aresztowali znanego działacza społecznego, narodowego i oświatowego Franciszka Bąkowskiego, który od 1906 roku, mieszkając w Warszawie, utrzymywał żywe kontakty z Kaszubami, Pomorzem, Mazurami i Śląskiem. Czynny w okresie plebiscytu na Warmii i Mazurach. Utrzymywał stałe kontakty z działaczami polonijnymi w Prusach Wschodnich, publikował artykuły i książki o życiu Polonii w Niemczech. Po aresztowaniu był przez kilka miesięcy więziony na Pawiaku.
>> Or. SBWMiP, s. 53–54.
1945 – W Olsztynie uruchomiono miejską sieć wodno-kanalizacyjną. Przy uruchamianiu wodociągów byli zatrudnieni inżynierowie: Stanisław Babiński, Stanisław Nosarzewski; technicy: Stanisław Deka i Walczak; monterzy: Jan Budkiewicz, Wiktor Karkuciński, Jan Podgrudny, Stanisław Rzeźniak, Czesław Sokołowski, Józef Walczak, Wężyk, Zawisza.
>> Łuk. Ol., s. 24.