Przedstawiamy fragmenty przygotowywanego do druku Kalendarza historycznego Polski Północnej ze szczególnym uwzględnieniem Warmii i Mazur od początków polskiej państwowości z rokiem 1945 włącznie.

1376 – Biskup warmiński Henryk Sorbom wprowadził brata swego Jana na stanowisko wójta biskupiego. Soprawował on tę funkcję do 12.8.1382 r.

1453 – Schorowany i zdesperowany biskup warmiński Franciszek Kuhschmaltz udał się na dwór cesarza Fryderyka III Habsburga, by przygotować grunt dla wyroku cesarskiego. który zgodnie
z życzeniami zakonu krzyżackiego uznałby członków Związku Pruskiego za wyjętych spod prawa banitów. Starania bpa nie na wiele się zdały, gdyż w międzyczasie stany warmińskie współdziałając ze związkowcami z całych Prus wystąpiły zbrojnie przeciw Krzyżakom i swemu biskupowi.

1463 – z udziałem legata papieskiego bpa Krety Hieronima Londo rozpoczął sie w Brześciu kolejny etap rokowań pokojowych z Krzyżakami. Legat nie chciał, by w procesie wzięli udział przedstawiciele Związku Pruskiego, gdyż

1530 – Biskup warmiński Maurycy Derber sporządził testament przeznaczając 500 florenów na budowę kurii i murów katedry fromborskiej. Niezależnie bez daty przeznaczył na ten sam cel 1000 florenów (w tym 795 węgierskich). We wspomnianym testamencie bp uwzględnił Tiedemana Giesego, Jana Tymmermana i Mikołaja Kopernika.

1551 – Król Zygmunt August w liścia do bpa Stanisława Hozjusza polecał mu niejakiego Erazma Sterck alias Gutzfar, pierwszego zakrystianina katedry we Fromborku, który był, pisał król, „zasłużony dla naszego ojca i dla nas życzliwy, czego dał dowód pijąc nasze zdrowie cały antałek piwa, jednym haustem, aż do utraty tchu”.

1582 – Podczas wizytacji biskupiego miasta Reszla bp Stanisław Hozjusz ustanowił prawa
i obowiązki cechów; od tego dnia każdy cech posiadał w miejscowym kościele swój ołtarz oraz okno oznaczone znakiem cechowym. Bractwo cechowe miało obowiązek opieki nad tą częścią świątyni.

1584 – Astronom Eliasz Cimber opuszcza na statku królewskim Kopenhagę, udając się do Fromborka. Celem podróży było potwierdzenie obserwacji szerokościowych Mikołaja Kopernika. Miały one być przeprowadzone z tego samego miejsca, ze sławnego fromborskiego pavimentum Kopernika.

1585 – Pisarz bursztynowy Andrzej Maurer otrzymał na jeden rok zezwolenie, aby w Starym Trefie (najpewniej wyschłe zagłębienie po dawnym ujściu Pregoły) kopał bursztyn. Najprawdopodobniej jest to pierwsza próba kopania tego minerału, nie wiadomo, czy udana. Przywilej zobowiązywał Maurera do oddania połowy urobku władzy książęcej, resztę mógł zatrzymać dla siebie. Dokument zawierał informację, że przedsiębiorca miał otrzymywać
z Lochstaedt (chyba bezpłatnie?) co miesiąc beczułkę zwykłego i beczułkę stołowego piwa.

1588 – Biskup warmiński Marcin Kromer przydzielił siostrom św. Katarzyny w Lidzbarku Warm. budynek mieszkalny odpowiedni do kształcenia dziewcząt, gdyż dotychczasowy był zbyt mały.

1652 – W Mołdytach k. Reszla ur. Wacław Stanisławski (zm. tamże w 1717 r./4//. warm. wójt krajowy, szambelan królewski. Wójtem biskupstwa warmińskiego był ojciec Wacława Albert Ludwik oraz syn Abraham.

1675 – W Biskupcu ur. Jakub Piętak, dworzanin i skarbnik bpa warm. Andrzeja Chryzostoma Załuskiego, sporządził inwentarz ruchomości, stanowiązy załącznik do testamentu bpa. Załuski darzył J. Piętaka sympatią i zaufaniem, co zaznaczył w testamencie pisząc, że od niego „statecznej wiary i afektu przeciwko sobie zaznał”. Nic więc dziwnego, że patron nie zapomniał
o swym domowniku w testamencie sporządzonym w Królewcu 19.4.1709 r.

1711 – W Dobrym Mieście, w drodze z Królewca zmarł biskup warm. Andrzej Chryzostom Załuski. Urodzony w 1648 r. Pochodził z możnego rodu szlacheckiego. Był synek Aleksandra, wojewody rawskiego. Studiował w Krakowie, Wiedniu, Grazu, Paryżu, Lowanium, Rzymie. Nim został bpem warm., piastował ważne stanowiska państwowe. Był pisarzem, tłumaczem i bardzo dobrym mówcą. Na bpa warm. wybrany w czerwcu 1698 r. Rok później sejmik pruski nadał mu indygenat pruski. Uznał elektora jako króla pruskiego wbrew intencji papieża, polskiego monarchy i polskiej opinii publicznej. Pochowany w Dobrym Mieście.

1807 – Stacjonujące nad rzeką Omulwią wojska polskie, dowodzone przez gen. Józefa Zajączla, na skutek nieregularnego zaopatrzenia z głębi kraju cierpią niedostatek, a nawet głód.

1831 – Naczelny prezydent Prus na podstawie „oficjalnych wiadomości z sąsiedniego Królestwa Polskiego” wydał zarządzenie o zamknięciu granicy z powodu wybuchu epidemii cholery. Faktycznie chodziło o uszczelnienie granicy i zabezpieczenie się od przenikania wywrotowych idei.

1832 – „Ukazem” cara Mikołaja I zamknięty został Uniwersytet Wileński, a jego wydziały lekarski
i teologiczny przekształcono w Akademię Medyko-Chirurgiczną i Akademię Duchowną.

1837 – w Lidzbarku Warm. zm. Kajetan Joachim Łączyński (ur. 22.10.1770 r. w Szynowie k.Olsztyna), ks. katol., matematyk i fizyk, prof. Lic. Hozjanum w Braniewie. Studiował
w Warszawie. Przez pewien czas proboszcz zamkowy w Lidzbarku. Napisał kilka prac
i podręczników, które były tłumaczone na angielski i francuski. Jego wydawnictwa znajdowały się m.in. na składzie u c.H. Haricha w Morągu.

1848 – Burzliwe zajścia w Bartoszycach. Podczas rozpędzania robotniczej demonstracji polała się krew. Domagano się, by elektorów, których zadaniem było wyznaczenie posła okręgu do parlamentu, wybrać wyłącznie lub w przeważającej liczbie spośród ludzi mniej zamożnych. Duże zamieszanie związane z wyborami do Zgromadzenia Narodowego we Frankfurcie i Berlinie miało również miejsce w Barczewie, tu jednak obyło się bez rozlewu krwi.

1849 – Rozpoczął się ukazywać regularnie dwujęzyczny „Kurek Mazurski – Der masurische Hahn”, wydawany przez Antoniego Gąsiorowskiego w Szczytnie i Piszu. Redaktorem pisma był pastor Jan Salomon Getzuhn.

1892 – W Barczewie na ogólnowarmińskim wiecu żądano nauki religii w języku polskim. Zebranie zgromadziło około 200 osób. Zagaił i wygłosił główne przemówienie Franciszek Szczepański
z Lamkowa. Głos zabrał również Seweryn Pieniżny oraz gospodarze: Kurowski ze Skajbot, Lipka
z Jedzbarka, Nerowski z Kaplityn.

1897 – Zapadła oficjalna decyzja o dopuszczeniu kobiet do słuchania wykładów na uniwerytecie królewieckim. Pierwszymi słuchaczkami wykładów historii u prof. Georga Erlera było 7 dyplomowanych nauczycielek. Sprawa była kontrowersyjna, mimo że na zachodnioeuropejskich uniwersytetach w tym czasie już od około 30 lat udział kobiet w społeczności studenckiej był czymś normalnym.

1898 – W Olsztynie miała miejsce pierwsza nieśmiała manifestacja pierwszomajowa.

1899 – W Moskwie ur. Witold Doroszewski, językoznawca (zm. 1976). Studiował w Moskwie, Warszawie i Paryżu. Po 1945 r., wśród różnorodnych badań profesor Doroszewski był żywo zainteresowany regionem Warmii i Mazur, gdzie ze swymi studentami prowadził obozy naukowe poświęcone gwarom warmińskiej i mazurskiej.

1912 – w Szczytnie odbyło się pierwsze robocze zebranie nowopowstałego Kółka Rolniczego. Jego założycielami wybranymi do zarządu byli znani polscy działacze Mazurskiej Partii Ludowej (Gąssowski z Augustowa – prezes. Bogumił Linka z Wawroch – skarbnik, Kazimierz Jaroszyk – sekretarz). Na członków zapisało się 30 osób. Warto przytoczyć argumenty, którymi posługiwano się wówczas: „rolnikom nauczyć się trzeba niejednego, czego nasi ojcowie nie znali”, „z ziemi mazurskiej wydobyć można siła więcej, aniżeli dotychczas się to dzieje”.

1919 – W Olsztynie powstało pierwsze polkie przedszkole. Jego kierowniczką została Stanisława Stefania Zakrzewska, pochodząca z polskiej rodziny ziemiańskiej (posiadłość w okolicach Olsztyna). Lekcji śpiewu udziela Aleksander Sosna.
W Ukcie podczas święta 1-majowego przemawia niemiecki marynarz – komunista, nastawiony propolsko przywódca „mrągowskich jakobinów” – Kiefel. Rok wcześniej przewodził rewolucyjnym wydarzeniom w Mrągowie, pochodził z Hamburga. Na wspomnianej manifestacji Niemcy używali zarówno języka niemieckiego, jak i polskiego.

1920 – Do Olsztyna w ramach polskiej propagandy plebiscytowej przybywa muzyk i kompozytor Feliks Nowowiejski.
Przed sądem w Szczytnie stanął polski działacz plebiscytowy Kazimierz Małycha. Oskarżony został o „tendencyjne” propolskie przedstawianie sytuacji na Mazurach w piśmie „Mazur”.
Z inspiracji Mazurskiego Związku Ludowego organizacje polskie ogłosiły strajk plebiscytowy. Celem było zwrócenie międzynarodowej opinii publicznej na warunki, w jakich przebiegają przygotowania plebiscytowe, uniemożliwiające swobodne wypowiedzenie się ludności. Memoriały protestacyjne skierowano do rządu polskiego i uczestników konferencji pokojowej w Paryżu.
Aliancka komisja plebiscytowa w Olsztynie wydała zezwolenie na odbycie pochodów 1-majowych ulicami miast z tym zastrzeżeniem, by odbywały się one bez sztandarów.

1921 – Wobec bardzo napiętej sytuacji społeczno-politycznej w Prusach Wschodnich (bezrobocie w przemyśle i groźba strajku generalnego, strajk robotników rolnych) szczególnie
w Królewcu panowały nastroje, że „prawdopodobnie 1 maj przyniesie nam zmiany”. Uznawano, że „sytuacja bezrobotnych jest tak krytyczna, że nie można czekać do lata”. Nadzieje nie spełniły się. Strajk generalny nie udał się na skutek wyłamania się socjaldemokratów i niezależnych socjalistów. Komuniści królewieccy ograniczyli swą aktywność do uczestnictwa w pochodach
1-majowych urządzanych przez związki zawodowe.

1924 – W Gietrzwałdzie zm. Józef Klatt (ur. 25.2.1859 w Sadłukach k. Sztumu), organista, działacz ruchu śpiewaczego na Warmii. W Gietrzwałdzie prowadził chór i orkiestrę, działał
w Polsko-Katol. Twie Ludowym. Karany grzywną i więzieniem za nieujawnianie nazwisk księży sprawujących posługę kapłańską podczas gietrzwałdzkich zgromadzeń odpustowych. Na życzenie Zw. Polaków w Niemczech opracował śpiewnik, wydany w 1924 r. przez Pol.-Katol. Towarzystwo Szkolne na Warmii.

1926 – Otwarto pierwsze polskie przedszkole w Unieszewie na Warmii. Wśród historyków brak zgodności odnośnie do tej daty. Podawane są dwie inne: 1.10.1926 i 1.5.1927.

1931 – W Szczytnie otwarta została filia olsztyńskiego Banku Ludowego.

1933 – W Olsztynie odbył się ostatni po faszystowskim przewrocie pochód pierwszomajowy. Trybuna znajdowała się na Targu Końskim. Przemawiał socjaldemokrata Piotr Chomse. Manifestacja przebiegała spokojnie, lecz następnego dnia organizatorzy znaleźli się w więzieniu.
1936 – Maria Preyłowska rozpoczęła pracę w Worytach k. Gietrzwałdu, gdzie była wychowawczynią przedszkola polskiego. Prowadziła tam bibliotekę, drużynę harcerską oraz pozaszkolne zajęcia z młodzieżą.

1940 – W Sachsenhausen zamordowano Tadeusza Kentzera (ur. 24.8.1882 we wsi Mąkowarsko k. Bydgoszczy), ziemianina, działacza plebiscytowego, rolnika hodowcę. Studiował m.in. w Monachium. Po 1908 r. pracował jako aptekarz w Bydgoszczy, Koronowie i Kowalewie.
W 1911 nabył majątek Tęguty k. Olsztyna. Od 1918 r. aktywny w ruchu polskim. Zmuszony opo plebiscycie do opuszczenia Warmii, osiadł na Pomorzu, wykupując z niemieckich rąk majątek Lipniczki k. Torunia. W kwietniu 1940 r. aresztowany, zginął w Sachsenhausen.
1945 – Do Olsztyna przybyła 7-osobowa grupa nauczycieli ze Święcian (Wileńszczyzna).
Zespół ten otrzymał zadanie uruchomienia pierwszej w Olsztynie szkoły średniej.

Bronisław Sałuda