15 września

1339 – Obradujący w Warszawie trybunał papieski wydał zaocznie wyrok wyłączający zakon z Kościoła, nakazujący Krzyżakom zwrot Polsce wszystkich terytoriów spornych, wypłacenie odszkodowania w wysokości 200 tys. grzywien i pokrycie kosztów procesu. Krzyżacy się odwołali, papież uchylił postanowienie trybunału, powołał nowy zespół orzekający. Kolejny wyrok w tej materii nigdy nie zapadł.
>> Łoj. Kal. hist., 16stycznia; Gór. PkwP, s. 102; Wap. II, s. 260; Wyr. Kaz, s. 64,66.

1409 – Król Władysław Jagiełło zwołał pospolite ruszenie polskie do Wolborza, skąd następnego dnia wyruszył pod Łęczycę.
>> Ku. BpG, s. 36, 52, 202.

1413 – Wójt bratiański Albrecht von der Dube, wójt Działdowa Gruncza i inni bracia zakonni, łamiąc pokój toruński i wyrok Zygmunta Luksemburskiego, napadli na wsie północnego Mazowsza oraz na wsie Ziemi Zawkrzańskiej. Szkody wyrządzone tym napadem oszacowano na 2 tysiące florenów.
>> KMW 1993, s. 503.

1454 – Król Kazimierz Jagiellończyk w Cerkwicy k. Sępolna nadał szlachcie wielkopolskiej wezwanej na pospolite ruszenie przeciw Krzyżakom przywilej, na mocy którego Wielkopolanie odtąd nie mieli być powoływani na pospolite ruszenie bez zgody sejmików ziemskich. Dokument gwarantował także Wielkopolanom odpowiedni udział w urzędach centralnych oraz nadwornych. W przyszłości postanowienia te rozciągnięto na inne dzielnice Polski.
>> WEP II, s. 362; Jasien. Polska J., s. 190.

1455 – W połowie drogi między Sępopolem a Bartoszycami, nocą, Krzyżacy zaskoczyli i rozbili zaciężnych Związku Pruskiego w sile około 1000 zbrojnych. D-ca tego oddziału Otto Machwicz dostał się do niewoli.
>> Hryc. Bart., s. 122.

1462 – Pod miastem Świecie miała miejsce jedna z ważnych bitew wojny trzynastoletniej.
>> KMW 1994, s. 162.

1463 – Zwycięstwo gdańszczan nad flotą krzyżacką k. Elbląga na Zalewie Wiślanym. Krzyżacy stracili 1700 ludzi, a wśród 265 jeńców znalazł się komtur kłajpedzki Etzel.
>> Gór. PkwP, s. 240; KMW 1994, s. 162; Now., s. 264; Ptak Wojskowość, s. 216; Wap. III, s. 503.

1520 – Poddani Ziemi Płockiej otrzymali równocześnie pierwsze, drugie i trzecie wici, wzywające do stawienia się na wojnę z Krzyżakami 29 września tegoż roku w Wągrowcu z wojewodą Andrzejem z Niszczyc na czele.
>> Bis. Wp, s. 325.

– Krzyżacy zdobyli i splądrowali Dobre Miasto. Zginęło wielu mieszczan i chłopów, którzy schronili się w murach miasta. Kanonicy bronili się dzielnie w kolegiacie, a potem zbiegli do Olsztyna.
>> KMW 1983, s. 402.

1534 – Zm. Michał Gliński, marszałek nadworny litewski. Studiował we Włoszech, zarządca wielkoksiążęcej mennicy. Starał się o gubernatorstwo Prus. Poróżniony z magnatami litewskimi, odtrącony przez króla, porozumiewał się z mistrzem krzyżackim Fryderykiem przeciw Polsce. Postać kontrowersyjna, jej historia po wielokroć była przedmiotem utworów literatury pięknej.
>> WEP IV, s. 263.

1576 – Król Stefan Batory w Malborku obwieścił: „rozkazujemy, aby żaden od tego czasu zboża i wszelakich innych rzeczy dalej Malborku i Tczewa Wisłą spuszczać nie śmiał /…/ pod srogim karaniem naszym”. Był to początek blokady Gdańska. Jednocześnie Batory wezwał niepokorne miasto przed sąd królewski na 20 września tegoż roku.
>> Besa. SB, s. 175.

1608 – Na prośbę elektora Jana Zygmunta król duński Chrystian IV pisał do króla angielskiego, by ten poparł na dworze polskim starania Brandenburczyków o uzyskanie kurateli w Prusach książęcych.
>> Janisz. RpaPK, s. 154.

1611 – W Głogowie ur. Joachim Pastorius ab Hirtenberg /Hirtenius/, zm. 26.12.1681 we Fromborku, historyk, pedagog, lekarz, poeta, sekretarz królewski, potem kan. warm.
>> Or. SBWPKiZM II, s. 71–72.

1643 – Zm. Paweł Działyński, wojewoda pomorski. Król Zygmunt III Waza wysyłał go w poselstwach do Holandii i Anglii. Sławny Orator.
>> Maryl. wspom., s. 197.

1659 – Na redę portu w Gdańsku przybyli posłowie Szwecji i zamieszkali w Sopocie. Jan Kazimierz z królową przebywał w tym czasie w pobliskim Karlikowie, skąd prawie przez pół roku czuwał nad przebiegiem rokowań pokojowych, które prowadzone były z udziałem państw walczących: Polski, Danii, Szwecji, Holandii i Brandenburgii przy pośrednictwie Francuzów.
>> Rocz. Gd. 1954, XIII, s. 107.

1716 – Kapituła warmińska poleciła burgrabiom Melzaku (Pieniężna) i Olsztyna trzymać w pogotowiu 30 żołnierzy, by mogli odstraszyć grupy wojskowych polskich zdążających na południe z rejonu Tolkmicka.
>> Sz. DW, s. 318.

1727 – W Olsztynie ur. Franciszek Erazm Preiss /zm. 16.04.1805 w Zagańsku k. Kielc, kan. kielecki. Autor pism teologicznych.
>> Or. SBWPKiZM II, s. 91–92.

1741 – W Nidzicy zm. Jerzy Wasiński /ur. w Leszczu k. Dąbrówna 1692/, kazn. polsko-ewangel., tłumacz. Studiował w Królewcu. Posługę duszpasterską sprawował w Stradunach k. Ełku i Nidzicy. Był tłumaczem najpopularniejszego kancjonału na Mazurach, który wzbogacił pieśniami Jana Kochanowskiego.
>> Or. SBWPKiZM II, s. 200.

1808 – Ukazał się okólnik, który dokładnie precyzował zasady obliczania wartości gospodarstw, które w ramach uwłaszczenia wschodniopruskich królewszczyzn miały przejść na własność chłopów.
>> Rocz. Ol. 1963, V, s. 93.

1822 – Landrat braniewski Ferdynand von Schau zorganizował w Braniewie uroczystości z okazji 50 rocznicy zagarnięcia Warmii przez Prusy. Charakterystyczne, że o rocznicy tej nie pamiętały, a może nie wypadało pamiętać, ani władze centralne w Berlinie, ani prowincjonalne w Królewcu.
>> KMW 1976, s. 87.

1831 – Z Hawru wypłynął statek z bronią dla polskiego powstania. W jego ładowniach znajdowały się działa /5/ oraz 6 tysięcy karabinów. Władze pruskie wiedziały o tym, lecz najprawdopodobniej nie udało się go przechwycić. Statek w połowie drugiej dekady września osiągnął wybrzeże Kłajpedy. Nie wiadomo, z jakich powodów nie wyładowano broni i statek odpłynął do Portugalii /patrz 25.9.1831/.
>> Szos. PW, s. 79–80, 36.

1841 – Z raportu piskiego landrata: „bieda w tutejszym powiecie jest wprost bezprzykładna”. Sprawy chłopów, a nawet większości właścicieli ziemi przedstawiają się tragicznie. Chłopi zmuszeni są do oddawania swych gospodarstw za długi. Niejednokrotnie zabiera się rolnikowi gospodarstwo za beczkę wódki. Dochodzi do tego, że w gospodarstwach nie ma już niczego, co można by poddać egzekucji. Gospodarz często nie posiada inwentarza koniecznego do prowadzenia gospodarstwa. W tych warunkach rzadko kto płaci podatki.
>> KMW 1962, s. 410.

1842 – W Biskupcu na Warmii ur. Józef Szotkowski /zm. 27.08.1911 w Chmielnie k. Kartuz/, ks. katol., działacz społ.-narod. Był wikariuszem w Człuchowie i Kościerzynie. W latach 1884–1890działał w Westfalii i Nadrenii, gdzie założył ok. 20 oddz. Polsko-Katolickiego Towarzystwa Oświatowego „Jedność”. Władze administracyjne i kościelne utrudniały jego działalność. Musiał przenieść się na Kaszuby. Tu prowadził dalej działalność narodowo-uświadamiającą. Utrzymywał żywe związki z ruchem polskim na Warmii.
>> Or. SBWMiP, s. 306–307.

1863 – Przeprowadzono rewizję w mieszkaniu Wojciecha Kętrzyńskiego w Królewcu, którego jako „turystę” zarejestrowano na wozie z bronią, przeznaczoną dla polskiego powstania. Wówczas po zatrzymaniu w Jarotach Kętrzyńskiego zwolniono. Podczas rewizji musiano znaleźć materiały obciążające, gdyż wznowiono sprawę i doprowadzono do skazania go.
>> KMW 1967, s. 111.

1865 – Pismo „Nadwiślanin” doniosło, że w powstaniu polskim wzięło udział ponad 300 osób z Prus Wschodnich. Najprawdopodobniej jest to liczba zaniżona, gdyż ochotnicy z Prus Wsch. walczyli w różnych regionach /Augustowskie, Płockie, Litwa; w oddziałach zaboru pruskiego także byli Warmiacy i Mazurzy/.
>> Szos. PW, s. 256, 275.

1894 – W Zalesiu k. Wyłkowyska ur. Zygmunt Mocarski /zm. 16.09.1941 w Warszawie/, bibliolog, współorganizator nauki polskiej na Pomorzu, działacz oświat. Studiował w Petersburgu. Dyrektor Książnicy Miejskiej w Toruniu. Utrzymywał stałe kontakty z uczonymi krajowymi i zagranicznymi, interesującymi się Warmią i Mazurami. Sam również zajmował się problemami książki, drukarstwa i piśmiennictwa polskiego w Prusach Wschod.
>> Or. SBWMiP II, s. 218–219.

1898 – Na stację w miasteczku Górowo Iławeckie wjechał pierwszy pociąg. Tym samym uruchomiona została linia kolejowa Lidzbark Warm.–Cynty /W roku 1998 do Górowa można dotrzeć tylko autobusem/.
>> WiM 1968, nr 10, s. 21.

1899 – Ulice miasta Biskupca Reszels. otrzymały elektryczne oświetlenie. Stało się to możliwe dzięki umowie z właścicielami młyna, braćmi Drews, którzy za wynagrodzeniem dostarczyli prąd dla oświetlenia ulic.
>> Bis., s. 90.

1901 – W Nowym Targu k. Sztumu ur. Zofia Ciechanowska /zm. 6.07.1924 tamże/, działaczka młodzieżowa na Powiślu, zabita przez żandarma niemieckiego, który strzelił w tłum na salę obrad. Sąd w Elblągu uwolnił żandarma od winy. Zastrzelona była jedyną opiekunką matki, która pozostała bez środków do życia. Zw. Tow. Młodzieży w Prusach Wsch., niezależnie od okazałego nagrobka dla zamordowanej, inicjował składki dla matki.
>> Or. SBWMiP, s. 77.

1905 – W Jarosławiu ur. Michał Zieliński /zm. 14.11.1972/, pedagog, poeta, muzyk, skomponował znaną piosenkę żołnierską „Serce w plecaku”. W pierwszej połowie 1945 r. poeta wraz z rodziną zamieszkał w Ostródzie, gdzie stacjonowała jednostka wojskowa, w której służył jako starszy sierżant. Po kilku miesiącach państwo Zielińscy wrócili do Jarosławia. Wiadomo, że święta bożonarodzeniowe spędzali już w tym mieście.
>> WiM 1987, nr 1, s. 8–9.

1910 – W Jarotach pod Olsztynem ur. Alfons Barczewski /zm. 13.06.1971 w Krynicy/, nauczyciel, adwokat. Pochodził z zasłużonej dla polskości rodziny warmińskiej. Studiował w Toruniu. Przed 1939 rokiem był nauczycielem szkół polskich w Niemczech i działaczem Zw. Polaków. W latach 1948–1952 był wicestarostą pow. olsztyńskiego. W latach następnych do śmierci pracował jako adwokat w Olsztynie.
>> Or. Twórcy, s. 28–29; Fil. Wopt, s. 4–6.

1914 – Paul von Hindenburg odniósł w rejonie jezior mazurskich drugie już zwycięstwo nad rosyjską I armią. Rosjanie zostali wypędzeni z Prus Wschodnich.
>> Kron. XX, s. 176.

1917 – W Babarykach k. Brasławia ur. Michał Żołnierowicz /zm. 9.02.1980/, lekarz. Od lipca 1945 w Olsztynie, następnie w Węgorzewie, gdzie zorganizował szpital. Studia lekarskie rozpoczął w Wilnie, ukończył w Łodzi. Specjalista w zakresie chirurgii.
>> Rocz. med., s. 199.

1919 – W Warszawie odbył się wiec dotyczący plebiscytu w Prusach Wschod. Uchwalono rezolucję, w której między innymi czytamy: „Ludność Warszawy zgromadzona na pl. Teatralnym… plebiscyt na Warmii uważa za krzywdę uwłaczającą prawom narodowym… piętnuje gwałty pruskie na ludności… zasyła serdeczne pozdrowienia rodakom i śle zapewnienie, że ich nie opuści na dobre i na złe”.
>> Tryn. Osuch., s. 164.

1920 – Ukazała się polska instrukcja dotycząca losów harcerstwa w Niemczech po plebiscycie. Planowano zalegalizować organizację jako „Związek Polskich Drużyn Skautowych w Państwie Niemieckim” lub „Towarzystwo Opieki nad Młodzieżą Skautową”. Na wypadek odmowy zamierzano przekształcić drużyny harcerskie w towarzystwa sportowe i w nich prowadzić pracę skautową i narodową.
>> KMW 1973, s. 369.

1922 – Jak wspomina Warmiak Franciszek Kwas ze Skajbot, 15 września spadł deszcz, którego w tych okolicach nie było od początku maja. Susza spowodowała wielki nieurodzaj. Ludzie pocieszali się tym, że przynajmniej na siewy ozimin gleba otrzymała tak potrzebną porcję wilgoci.
>> Kwas Wspom., s. 24.

1928 – Do Królewca przybył Erich Koch i z nominacji Adolfa Hitlera objął okręg Prusy Wschodnie NSDAP.
>> KMW 1996, s. 688–691.

1935 – Rewizja w bibliotece polskiej w Sztumie.
>> Łuk. IV, s. 192.

1939 – Niemieckie okręty wojenne zajęły port w Gdyni. Polska bateria z Helu ostrzelała niemiecki trałowiec oczyszczający tor wodny. Znajdujący się w porcie tallińskim ORP „Orzeł” został internowany. Okręt podwodny „Wilk” szczęśliwie przemknął przez Sund i po kilku dniach zameldował się w Anglii. Trwają naloty na polskie minowce, na których znajdowało się wielu zabitych i rannych marynarzy. Walki na Oksywiu.
>> Per. Wielkie, s. 16, 107, 117, 129.

– W Bohum aresztowano Janinę Laśnierowską, instruktorkę wychowania przedszkolnego i osadzono ją w obozie koncentracyjnym w Ravensbrueck.
>> Fil. Wopt, s. 90; Or. SBWMiP, s. 184.

– W Stalagu IB w Olsztynku /Królikowo/ strażnik po całodziennym znęcaniu się nad osiemnastoletnim chłopcem, którego zapędzono do pracy, zastrzelił tego cywilnego więźnia. Ten sam strażnik w innym dniu uśmiercił strzałem księdza, którego jedynym przewinieniem było to, że się modlił.
>> Lietz, Obozy, s. 164.

– W Prusach Wschod. aresztowano nauczyciela polskiego ze Stanclewa Joachima Kokowskiego. Wehrmacht odblokował trasę kolejową Olsztyn–Biskupiec, oraz drogę Kętrzyn–Mrągowo–Szczytno–Wielbark.
>> KMW 1971, s. 110.

– W Berlinie aresztowany został pochodzący z Warmii działacz polonijny Jan Boenigk. Sam zgłosił się na policję, chroniąc przed aresztowaniem małżonkę.
>> Chł. Był, s. 31, 104.

1943 – W Lyonie został aresztowany i zesłany do obozu koncentracyjnego Władysław Mierzyński, kierownik konsulatu RP w Kwidzynie w latach 1929–1931. Osadzony w Buchenwaldzie, został tam zamordowany.
>> Or. SBWMiP, s. 216.

1945 – W Prabutach rozpoczęła działalność pierwsza w powiecie suskim szkoła średnia. W Szczytnie powstaje pierwsza księgarnia, otwarła ją Wiktoria Zaorska. W Olsztynie do tego dnia „zameldowano 7594 repatriantów i 6924 przesiedleńców (osadników?)”. Przy olsztyńskim kuratorium szkolnym rozpoczyna działalność referat bibliotek.
>> Ił., s. 400; KMW 1981, s. 404; Łuk. Ol., s. 21.

– Przewodniczący Okręgowego Polskiego Komitetu Narodowościowego Jerzy Burski postuluje uproszczenie wydawania tymczasowych zaświadczeń dla obywateli Rzeszy niemieckiej narodowości polskiej. Z raportu Pełnomocnika Rządu RP na okręg Mazurski płk dra Jakuba Prawina: „Objawy samowoli żołnierzy Armii Czerwonej trwają nadal. /…/ Tendencje do wyjazdu Niemców do Rzeszy objawiają się zwłaszcza w tych powiatach, gdzie są oni wzywani do prac przymusowych. /…/ Do powiatu gierdawskiego licznie napływają Niemcy ze strefy okupacyjnej radzieckiej”.
>> Bar. Warmiacy, s. 84–85.

Kalendarz Historyczny został sporządzony przez Bronisława Sałudę