14 września

1331 – Tego właśnie dnia pod Kaliszem miały spotkać się wojska krzyżackie grabiące Kujawy z wojownikami króla czeskiego, który najechał Polskę od południa. Krzyżacy w terminie dotarli pod Kalisz, miasto się obroniło, gdyż rycerze zakonni nie doczekali się Czechów, których marsz na północ opóźnili głogowianie /poddali się w końcu po wielodniowym oporze/. Krzyżacy czekali 5 dni na sprzymierzeńców, lecz musieli zatrąbić do odwrotu, gdyż nadciągały wojska polskie ściągnięte z Małopolski.
>> Gór. PkwP, s. 95, 97.

1351 – Winrich von Kniprode wybrany wielkim mistrzem pruskim zakonu krzyżackiego. Zm. 24.06.1382.
>> Wap. I, s. 3.

1414 – Wojska polsko-litewskie, zdążając w głąb państwa krzyżackiego, dotarły pod Brodnicę i rozpoczęły jej oblężenie. Po tygodniu książę Witold opuścił na czele swej armii obóz pod Brodnicą. Oblężenie przeciągało się. Miasto było dobrze zaopatrzone w żywność, natomiast Polacy cierpieli jej niedostatek, gdyż okolice były wyniszczone trwającą wojną.
>> Now., s. 204.

1418 – Zamek w Rynie znów stał się siedzibą komturstwa. Do tej daty czynsze z tego rejonu przekazywano do komturstw sąsiednich, a w roku 1414 jest zapis o ryńskim komturze Ulrychu, a w wykazach komtura Bałgi nie ma dochodów z Kętrzyna, Sątoczna, Szestna, Rynu i Barcian.
>> Toe., s. 105.

1427 – W Horodle nad Bugiem książę Witold oskarżył królową Zofię, żonę króla Władysława Jagiełły, o cudzołóstwo. „Rzecz tak niezwyczajna króla i panów koronnych przeraziła”. Kilku dworzan królowej uwięziono, niektórzy w obawie tortur umknęli. „Dwie też dziewice świadome tajemnic królowej schwytane i wzięte na tortury. — Królowa — niewinności swej i wstydu z wielką statecznością broniła”. Ponieważ małżonka Witolda była niepłodna, niektórzy podejrzewali, że książę „uczynił to raczej z gniewu i zazdrości niż aby co dowodnego miał na uwadze”. Na koniec królowej Zofii pozwolono przysięgą się oczyścić, a „ci, co o cudzołóstwo posądzeni, wolność odzyskali”.
>> Wap. II, s. 45–46.

1457 – Wojska Związku Pruskiego poniosły klęskę pod Sępopolem. Siły zakonu wspomagały oddziały zaciężne wystawione przez dominium warmińskie.
>> Ptak Wojskowość, s. 211.

1463 – Połączona flotylla Gdańska i Elbląga rozpoczęła na wodach Zalewu Wiślanego walkę z flotą krzyżacką, która była znaczniej silniejsza. Walka rozpoczęła się późnym popołudniem. Przerwały ją ciemności. Noc statki gdańskie i elbląskie wykorzystały na otoczenie nieprzyjaciela, a następnego dnia rano Krzyżacy zostali kompletnie rozgromieni. Zdobyto wszystkie jednostki krzyżackie, wzięto 600 jeńców. Wielki mistrz na małej łodzi uszedł z pogromu i szczęśliwie dotarł do Królewca.
>> Now. Hop, s. 264; Jasien. Polska J., s. 200.

1515 – Mikołaj Kopernik we Fromborku obserwuje moment równonocy jesiennej. Obserwacja ta doprowadziła Kopernika do odkrycia „zmienności mimośrodu, a zarazem zdradziła ruchomość apogeum słonecznego”.
>> KMW 1966, s. 337.

1520 – Z kancelarii królewskiej w Toruniu wyszły trzecie i ostatnie wici skierowane przede wszystkim do szlachty Wielkopolski. Punkt zborny: Wągrowiec k. Poznania, termin 29 wrzesień 1520 r. Wezwanie otrzymały także miasta wielkopolskie, od których zwyczajowo zażądano dostarczenia wozów wojennych. Wici zwołano do walki z „Cruciferos et Germanos”.
>> Bis. WP, s. 325.

1533 – W Lubawie Jan Dantyszek został konsekrowany na bpa chełmińskiego.
>> WiM, 1966, nr 7–8, s. 18.

1544 – W Buku k. Poznania ur. Stanisław Reszka /Rescius/, zm. 3.04.1603 w Neapolu, kan. warm., dyplomata, pamiętnikarz.
>> Or. SBWPKiZM, II, s. 111.

1570 – Z pisma kapituły warm. do bpa Warmii wynika, że na Szkarpawie /część Żuław/ wikariusze katedralni posiadali 3 małe posesje: Taubenhofen, Nartz i Strauben.
>> Sz. DW, s. 28.

1574 – Biskup pomezański Georg Venediger skierował do księcia Albrechta Fryderyka memoriał w sprawie przekształcenia szkół w Kwidzynie, Prabutach, Zalewie, Olsztynku, Nidzicy i Pasymiu w szkoły partykularne, które przygotowywałyby młodzież do studiów uniwersyteckich.
>> Toe., s. 210.

1577 – W Zatoce Świeżej k. Elbląga dokonano przeglądu floty polskiej ekwipowanej tu na zlecenie króla Stefana Batorego.
>> Lepszy, Dzieje, s. 161.

1605 – Szlachetna rada m. Elbląga postanowiła wypłacić aktorom angielskim honorarium w wysokości 20 talarów, zabraniając im jednocześnie dalszych występów, „a to z tego powodu, iż wczoraj pokazali skandaliczne rzeczy w ich komedii”.
>> KMW 1989, s. 23–24.

1611 – Biskup warmiński Szymon Rudnicki pozwolił proboszczom i szlachcie na wywóz poza biskupstwo lnu i chmielu, o ile towary te wyprodukowane były we własnym gospodarstwie.
>> Sz. DW, s. 293.

1626 – Wojska króla szwedzkiego stacjonujące w Tczewie Wisłą i lądem rozpoczęły marsz na Gdańsk. Do rozwinięcia oblężenia jednak nie doszło, gdyż na wiadomość o uderzeniu Polaków na Gniew Gustaw Adolf odesłał sprzęt oblężniczy do Elbląga i Pilawy i ruszył z odsieczą pod Gniew, gdyż nie chciał utracić ważnego punktu przeprawy przez Wisłę.
>> Now., s. 406.

1635 – W Czerwonym Dworze w obozie nad morzem król polski Władysław IV podpisuje traktat ze Szwedami.
>> Rocz. Gd. 1956–1957, XV–XVI, 165; Vorbek, Skarb., s. 84; Og. Dz., s. 267.

1709 – W Piszu wybuchła dżuma, która rozprzestrzeniła się także na okolicę. Przywlókł ją do miasta przybysz z Królewca. W Piszu zaraza spowodowała śmierć 280 ludzi, w parafii Drygały – 43, a w Kumielsku 48.
>> KMW 1960, s. 486–487.

1729 – Król pruski zatwierdził dezyderaty fakultetu teologicznego uniwersytetu w Królewcu, dotyczące poprawy systemu szkolnictwa krajowego.
>> Toe., s. 297.

1773 – Kacper Hempell /ur. w 1713 r. w Osteniku /?/ k. Pieniężna, zm. w 1774 r. w Olsztynie/. Członek rady parafialnej kościoła św. Jakuba, burmistrz Olsztyna w latach 1759–1773. Dnia 14.9.1773 r. został pozbawiony stanowiska, gdyż po zaborze Warmii nie odbył prawem przepisanej ceremonii hołdowniczej wobec króla pruskiego.
>> Chł. Lud., s. 47.

1802 – Tę datę nosi pismo Naczelnego Kolegium Szkolnego do Wschodniopruskiego Ministerstwa Stanu. W dokumencie tym zawarta jest prośba, by dostarczyć informacje, na których podstawie, zgodnie z wolą króla pruskiego, możliwe byłoby „wyłączenie mowy litewskiej z użytku”.
>> KMW 1979, s. 446.

1811 – Ukazał się edykt króla pruskiego regulujący stosunki między dworem a wsią. Najogólniej rzecz ujmując, dokument dotyczył uwłaszczenia chłopów.
>> KMW 1996, s. 530, 532–535; KMW 1978, s. 244; WiM zarys, s. 359.

1815 – Kupcy z Królewca otrzymali odpowiedź od kanclerza Herdenberga na petycję, w której żądali zniesienia m.in. równouprawnienia kupców obcych. Odpowiedź miała jednoznacznie wymijający charakter.
>> KMW 1980, s. 380–381.

1831 – Znajdujący się wraz ze swoim korpusem w internowaniu gen. Dezydery Adam Chłapowski otrzymał odmowną odpowiedź na swe pismo od króla pruskiego, by mógł wraz z całym korpusem opuścić Prusy Wschodnie i udać się na teren Królestwa Polskiego. Oto fragment wspomnianego dokumentu: „Polscy oficerowie i szeregowi powinni być wdzięczni, że nie została przeprowadzona ekstradycja, której domagała się strona rosyjskiego cara i dla której w obowiązujących traktatach można by podstawę znaleźć; powrót tychże podczas trwającej jeszcze walki jest zupełnie niemożliwy”.
>> Szos. PW, s. 56.

1837 – Ur. Franciszek Malewski, jego polski nagrobek znajduje się na cmentarzu w Sząbruku. Zm. 13.02.1925 r.
>> Rocz. Ol. 1960, III, s. 226.

1841 – W Lubińcu na Śląsku ur. Konstanty Damrot /zm. 5.03.1895 w Pilchowicach/, ks., pisarz, poeta. Studiował we Wrocławiu, autor rozprawy pt. „Szkice z ziemi i historii Prus Królewskich”, Gdańsk 1886. Budziciel polskości na Śląsku.
>> WEP II, s. 802.

1866 – W Ostrykole k. Ełku zm. Friedrich Leopold Montzka /ur. 12.07.1805/, ks. ewangel. Posługę duchową świadczył w połud. części pruskich Mazur, inspektor 19 lokalnych szkół. Znał język polski, zasłynął ze wzruszających kazań. Posiadał wysoki autorytet u swoich parafian.
>> KMW 1993, s. 536–537.

1877 – W związku z rugowaniem Zgromadzenia Sióstr Katarzynek ze szkolnictwa przez władze pruskie w Reszlu odbyła się uroczystość ostatniej lekcji, w której uczestniczyli, obok przedstawiciela władz miejskich, reprezentanci trzech wyznań: katolik, ewangelik i żyd. W reszelskiej szkole kształciło się 520 dziewcząt, zakład legitymował się prawie trzechsetletnią tradycją.
>> KMW 1996, s. 543.

1880 – W Elblągu ur. Paul Fechter /zm. 9.01.1958 w Berlinie/, pisarz niemiecki. Studiował w Dreźnie i w Berlinie. Prozaik, dramaturg, historyk teatru. Jedna z jego sztuk teatralnych, poświęcona Michałowi Pogorzelskiemu, miała być wystawiona w Królewcu, lecz w ostatniej chwili zdjęła ją cenzura hitlerowska.
>> Chł. Pr. Wsch., s. 31.

1891 – W Napierkach k. Nidzicy ur. Karol Zawiślewski /zm. 19.11.1949 w Toruniu/, kupiec, działacz społeczny. Jako kilkunastolatek wyjechał do zachod. Niemiec, gdzie pracował jako górnik. Przed rokiem 1914 był współwłaścicielem dwóch polskich spółek handlowych. W okresie plebiscytu w porozumieniu z warszawskim Komitetem Mazurskim firmował zakup hotelu „Germania” w Szczytnie, gdzie mieścił się mazurski ośrodek pracy i propagandy mazurskiej. Uczestniczył w delegacji Mazurów do Warszawy, by przedstawić rządowi polskiemu trudną sytuację ludności mazurskiej. Szykanowany przez Niemców. Po plebiscycie mieszkał w Toruniu.
>> Or. SBWMiP, s. 342.

1892 – W Naterkach k. Olsztyna ur. Augustyn Szarnowski /Scharnowski/, zm. 31.01.1963 w Elblągu. Kanonik katedralny, dyrektor diecezjalnej „Caritas”. Jako wikary działał w Sztumie /1925–1928/. W parafii olsztyńskiej św. Jakuba był wikarym w l. 1928–1932, będąc równocześnie redaktorem „Ermlandische Kirchenblatt”. Więziony przez hitlerowców za uprawianie wrogiej wobec Niemiec propagandy. Po 1945 roku pełnił posługę duchową w Butrynach i Sząbruku. W r. 1951 został kanonikiem katedralnym i objął probostwo parafii św. Jakuba w Olsztynie.
>> Chł. Lud., s. 114.

1894 – W Biskupcu k. Reszla ur. Tadeusz Żuralski, lekarz, doc. Uniw. Poznańskiego. Studiował w Królewcu. Rodzice, po plebiscycie zmuszeni do opuszczenia Warmii, mieszkali w Nowym Mieście nad Drwęcą. W 1939 jako oficer WP zagarnięty do niewoli przez Armię Czerwoną, zginął w Katyniu w 1940 r.
>> Or. SBWMiP, s. 347.

1895 – Sąd skazał Seweryna Pieniężnego na 20 marek grzywny z możliwością zamiany na 4 dni aresztu za notę rzekomo ośmieszającą wojsko pruskie.
>> Wach. Placówka, s. 107.

1906 – Ks. Walenty Barczewski, fragment listu: „mam 13 chłopców w mojej szkółce, z siedmioma już czytam Cezara”.
>> Bar. Kier., s. XXXVIII.

1915 – W Kwidzynie zm. Ryszard Kanter /senior/, ur. 7.08.1844 w Kwidzynie/, drukarz, właściciel znanej w Prusach Wsch. oficyny. Wydawał głównie druki niemieckie, jednak wydawnictwo Kanterów w przeszłości zasłużyło się w upowszechnianiu także książek polskich. Ryszard Kanter senior rozbudował i unowocześnił zakład, za jego czasu przypadły dwie znaczące rocznice wydawnictwa: 100- i 125-lecie istnienia.
>> Or. SBWMiP, s. 149; KMW 1963, s. 519–520.

1923 – Ściśle tajny fragment raportu Wojewódzkiego Pomorskiego Wydziału Bezpieczeństwa: „Na zebraniu komunistycznym w Królewcu, w uchwalonej rezolucji, stwierdzono, że zasadniczym celem pracy robotników jest utworzenie rządu robotniczo-włościańskiego, frontu antyfaszystowskiego, rozbrojenie burżuazji, w uzbrojenie robotników oraz zacieśnienie sojuszu ze Związkiem Radzieckim”.
>> KMW 1958, s. 256.

1930 – W wyborach do parlamentu Rzeszy w Prusach Wschodnich na listę NSDAP padło 22,8 % głosów. Wyniki wyborów były zaskoczeniem. W samym Olsztynie hitlerowców poparło 7 tys. wyborców, co było efektem aktywnej propagandy /na zebraniach wyborczych w tym mieście m.in. pojawili się Erich Koch i Herman Goering/.
>> KMW 1992, s. 158; WiM zarys, s. 558; Sz. Ol., s. 279.

1934 – Gestapo szczecińskie o znanym działaczu polonijnym Maksymilianie Goliszu: „To wielki agitator podejrzany o szpiegostwo. W ostatnich latach motocyklem wiele podróżował po prowincji, ma liczne kontakty z polskimi kosiarzami oraz z członkami mniejszości polskiej i stąd czerpie różne informacje. Poza tym Golisz udziela nauki języka polskiego, mimo że nie posiada na to zezwolenia”. /M. Golisz w 1942 roku był sądzony, skazany na śmierć i ścięty toporem w Brandenburgu/.
>> Fil. Wopt, s. 34; Or. SBWMiP, s. 116.

1939 – Na skutek zmasowanego bombardowania utraciły zdolność do działań okręty wojenne broniące polskiego wybrzeża. Okręt podwodny „Wilk” przedziera się przez cieśniny duńskie zdążając na zachód. „Orzeł” przybył na redę Tallina, zawiadamiając władze portowe, że pragnie wyokrętować chorego i naprawić uszkodzenia. Estończycy wyrazili zgodę na polskie propozycje, lecz w następnych dniach miast pozwolenia na wypłynięcie w morze, wydano nakaz internowania okrętu.
>> Per. Wielkie, s. 105, 115, 121, 129, 508.

– W lesie pod Kartuzami został rozstrzelany Robert Gransicki nauczyciel polskich szkół w Pluskach /Warmia/ i Głomsku / Ziemia Złotowska/.
>> Or. SBWMiP, s. 120; Fil. Wopt, s. 16, 35–37.

1943 – U Adolfa Hitlera w głównej kwaterze w Gierłoży pod Kętrzynem przebywa uwolniony z rąk włoskich antyfaszystów były dyktator Benito Mussolini.
>> Podk. W kręgu, s. 43.

1945 – Ks. biskup Teodor Bensch poinformował pełnomocnika rządu na Okręg Mazurski Jakuba Prawina, że „Z woli Stolicy Apostolskiej objąłem dnia 1 września br. rządy w diecezji warmińskiej, jako administrator apostolski”.
>> Bar. Warmiacy, s. 56.

– Pełnomocnik rządu Jakub Prawin informuje swoje władze zwierzchnie w Warszawie w kolejnym raporcie: „Stosunek żołnierzy radzieckich do ludności tubylczej polskiego pochodzenia często jest niewłaściwy przez traktowanie tej ludności na równi z Niemcami”.
>> WiM 1989, nr 12, s. 8.

Kalendarz Historyczny został sporządzony przez Bronisława Sałudę