1288 – Urodziła się Elżbieta-Ryksa, królowa polska i czeska /zm. 19.10.1335/. Początkowo używała imienia Ryksa, które po koronacji zmieniła na Elżbieta. Jako jedynaczka /jej ojcem był król polski Przemysł II/ stanowiła atrakcyjną partię. Wyszła za mąż za króla czeskiego Wacława II, który w ten sposób uzyskał podstawę prawną do rozszerzenia swych rządów na Wielkopolskę i Pomorze.
>> WEP III, s. 410.
1335 – Przeorowie klasztorów dominikańskich z ziem opanowanych przez Krzyżaków /Elbląg, Gdańsk, Toruń, Tczew, Brześć Kujawski/, bezprawnie w imieniu wszystkich domów zakonnych tej reguły całej Polski, przesłali Stolicy Apostolskiej pismo, w którym pod niebiosa wynosili zasługi Krzyżaków: „miłują i czynią pokój” oczywiście dla pomnożenia chwały Bożej. Nietrudno się domyślić, że była to dyplomatyczna akcja zakonu Najświętszej Marii Panny, mająca na celu zdobycie przychylności papieża.
>> Wyro. Kaz., s. 53.
1373 – W Awinionie zm. bp warm. Jan Stryprock. Bp udał się do papieża w Awinionie, by prosić o protekcję przeciw Krzyżakom, którzy byli mu wrogami. Śmierć bpa Jana zrodziła podejrzenia wobec tych, którym na niej najbardziej zależało, a więc Krzyżaków. Potwierdził to lekarz bpa warm., który zeznał, że jego pan najpewniej został otruty. E. Marylski podaje inny rok zgonu (1372).
>> Achr. PBW, s. 41; Sz. DW, s. 25; Maryl. Wspom., s. 187.
1391 – Na Ziemi Litewskiej w pobliżu Kowna Krzyżacy zorganizowali „stół honorowy”. Kronikarze pisali: „Jak zakon zakonem, nie widział świat /…/ tak świetnej uroczystości. Szacowano ją na pół miliona grzywien wydatków z kasy krzyżackiej”. Zakon zawłaszczył zwyczaj, wzorując się na starej legendzie o królu Arturze. Wyrobili sobie nawet u papieża i cesarza stosowny przywilej na wyłączność urządzania tego rodzaju uroczystości. Pasowaniem na rycerza rozpoczynał młody człowiek zawód wojownika, a zaproszenie do stołu honorowego było ostatnim zaszczytem dla sławnego rycerza. Tak przynajmniej przedstawiała ten zwyczaj propaganda krzyżackiego zakonu.
>> Leś. Sekrety, s. 59.
1398 – Biskup warmiński Henryk Sorbom wystawił dokument, mocą którego skasowana została unia Starego i Nowego Braniewa. Mieszkańcy Starego Braniewa nie chcieli się dzielić przywilejami z ubogim Nowym Braniewem. Ta sprzeczność interesów wywołała nawet zamieszki. Naocznym faktem prymatu Starego miasta nad Nowym było powierzenie władzy sądowniczej nad Nowym miastem burgrabiemu braniewskiemu, który był zwany także wójtem biskupim.
>> Sz. DW, s. 59, 260, 389.
1410 – Król Władysław Jagiełło wystawił w Sztumie wielki przywilej dla Ziem Pruskich. Nie ma zgody wśród historyków co do autentyczności tego dokumentu.
>> KMW 1984, s. 453; Kas. Bitwa, s. 137–138.
1420 – Papież Marcin V wydaje we Florencji bullę, rozkazując w. mistrzowi ściśle dochować warunków rozejmu z Polską.
>> Wap. I, s. 463.
1432 – Zygmunt Kiejstutowicz /najmłodszy syn Kiejstuta, w. książę litewski, sprzyjał umocnieniu unii polsko-litewskiej/ zaatakował pod Oszmianą Świdrygiełłę i odniósł zwycięstwo, umocnił się i objął dożywotnio tron W. Księstwa Litewskiego. Dopiero pod koniec życia wszczął antypolskie intrygi.
>> WEP XII, s. 828.
1435 – Zygmunt Kiejstutowicz pokonał Świdrygiełłę nad rzeką Świętą, a trzy lata później wyparł go ostatecznie z Wołynia, wschod. Podola i Kijowszczyzny.
>> WEP XII, s. 828; Wap. II, s. 246–247; Jasien. Polska J., s. 147.
1450 – Papież Mikołaj V wystawił swojemu legatowi Ludwikowi z Silves, powołanemu do polubownego rozpatrzenia polsko-krzyżackiego sporu o Prusy, bullę uwierzytelniającą. Dokument przeznaczony był do okazania w. mistrzowi, nie było w nim mowy o skargach na zakon, natomiast znalazły się ostre zarzuty przeciw Związkowi Pruskiemu.
>> KMW 1987, s. 422.
1454 – Papież Mikołaj V udzielił upomnienia królowi Kazimierzowi Jagiellończykowi /wcześniej zagroził ekskomuniką Związkowi Pruskiemu buntującemu się przeciw Krzyżakom/, wskazując, że zamiast na chrześcijan powinien raczej broń obrócić przeciw pogańskim Turkom.
>> KMW 1967, s. 11.
1489 – Biskup warmiński Łukasz Watzenrode wydał surowy zakaz sprzedawania odpustów.
>> KMW 1972, s. 347.
1520 – Tę datę nosi list otwarty marszałka nadwornego Piotra Kmity Żabińskiego z Wiśnicza, w którym przedstawił on sprawę 55 jeńców zakonu, którzy mimo pisemnego zobowiązania nie stawili się na drugi termin i tym samym pozbawili się czci i honoru /zgodnie z zobowiązaniem przybyło tylko 4 jeńców/. Wszystkich pozbawionych czci i honoru jeńców krzyżackich wymieniono z imienia i nazwiska, podając sprawowane funkcje. Dokument był wydrukowany w Gdańsku, a datowany w Toruniu. Rozpowszechniany był w dwóch wersjach językowych: niemieckiej i łacińskiej.
>> Bis. WP, s. 285–286.
1526 – Na sejmiku warmińskim radzono nad sprawą ludzi bez zajęcia, którzy przesiadywali po karczmach i ulegali demoralizacji. Ustanowiono sankcje przeciwko takim osobom.
>> Sz. DW, s. 251.
1541 – Książę pruski Albrecht wystawił list polecający Jerzemu Joachimowi Retykowi. W dokumencie tym książę polecał Retyka elektorowi saskiemu Janowi Fryderykowi oraz władzom uniwersytetu w Wittenberdze. Chodziło o to, by bez uszczerbku na wynagrodzeniu uczony ten mógł odbyć podróż do bliżej nieokreślonego miejsca, w którym miał oddać do druku pracę Mikołaja Kopernika „O bokach i kątach trójkątów”.
>> KMW 1967, s. 220.
1553 – Zm. Piotr Firlej z Dąbrowicy /syn Mikołaja, hetmana w. koronnego/, wojewoda ruski. W latach 1551–1552 uśmierzył w Prusach wystąpienia przeciw Koronie.
>> WEP III, s. 703.
1555 – W Wilnie na osobistym spotkaniu książę pruski Albrecht i król Zygmunt August omawiali delikatny i tajemny plan dotyczący inkorporacji Inflant.
>> KMW 1979, s. 401.
1577 – Na Westerplatte poddały się opuszczone przez Rzeczpospolitą siły polskie walczące z Gdańskiem, dowodzone przez późniejszego hetmana Stanisława Żółkiewskiego. W tym samym dniu gdańszczanie zniszczyli stronie polskiej pod Latarnią most zbudowany z tratew, odcinając odwrót 600 doborowym żołnierzom króla Stefana Batorego z zaciężnych rot piechoty.
>> Besa. SB, s. 197–198; Wań., s. 144.
1596 – Zm. szlachetny Albrecht Waldowski z Wałdowa koło Kisielic. Pochodził ze spolszczonej rodziny Grampnerów. Pochowany został w kisielickim kościele, gdzie przed wielkim ołtarzem znajduje się jego grobowiec z polskim napisem, który pochodzi najprawdopodobniej z XIX w. epitafium to położono w miejsce dawnego, które zniszczył czas. Oczywisty dowód, że polskie rody na tym terenie przez wieki przyznawały się do swego polskiego pochodzenia. Tym bardziej to godne uwagi, że do polskości przyznawali się nawet ci, co w rodowodzie mieli niemieckie korzenie.
>> Ił., s. 68.
1625 – W Gdańsku zmarł urodzony w Braniewie Łukasz Kadau, złotnik, starszy cechu. W Muzeum Narodowym w Krakowie zachował się wykonany przez niego pucharek.
>> Or. SBWPKiZM I, s. 114.
1646 – Na Warmii ur. Jan Drews /starszy/, zm. 21.12.1710 w Warszawie, jez., pedagog, pisarz, architekt, filozof i teolog. Studiował w akademii Wileńskiej i Warszawie. Pełnił liczne funkcje w seminarium papieskim w Braniewie, gdzie wybudował nowy gmach alumnatu. Projektował kaplicę w Sądkowie i kościół w Szelkowie k. Makowa Maz. Jeździł do Rzymu w sprawie powołania w Braniewie drukarni. Uzyskał pozwolenie, wybudował dla drukarni nowy gmach. Tłoczono pod jego kierownictwem dzieła łacińskie, niemieckie i polskie /podręczniki, modlitewniki oraz pisma polemiczne/.
>> Or. SBWPKiZM I, s. 47–48.
1740 – Kapituła warm. na swym posiedzeniu przyjęła rezygnację olsztyńskiego burgrabiego Pawła Weisa, jego nienaganna służba była powodem, że na tym samym zebraniu w tajnym głosowaniu na wakujące stanowisko powołano jego syna. Zadecydowano również, że nowy burgrabia przejmie po ojcu dobra Trąby.
>> Sz. Dw, s. 64.
1800 – W Elblągu zm. Jakub Jobski /ur. w Dąbrównie 31.08.1758/, ks. ewangel., lektor języka polskiego w Gimnazjum Elbląskim. W latach 1786–1800 był proboszczem w kościele Św. Ducha w Elblągu.
>> Or. SBWPKiZM I, s. 113.
1822 – W Dobrym Mieście ur. Karol Piotr Woelki /zm. 4.04.1891 we Fromborku/, kan. warm., historyk, wydawca źródeł do historii Warmii. Współzałożyciel i redaktor naukowego czasopisma „Zeitschrift fuer Geschichte und Altertumskunde Ermlands”, które wychodziło do 1943 r. Mimo swego niemieckiego pochodzenia utrzymywał kontakty z polskim środowiskiem naukowym /m.in. z Wojciechem Kętrzyńskim/, a w swych pracach naukowych wykorzystywał polską literaturę historyczną.
>> Or. SBWMiP, s. 332.
1844 – Karol Henryk Harich uruchomił drukarnię w Olsztynie. M.in. tłoczono w niej „Allensteiner Kreisblatt”, w którym przez ok. 20 lat ukazywały się tłumaczenia na język polski niektórych zarządzeń i ogłoszeń. Pierwszym polskim drukiem tej drukarni była „Pieśń dla członków bractwa wstrzemięźliwości olsztyńskiego powiatu”, śpiewano ją na nutę: „Jeszcze Polska nie zginęła”.
>> Choj. Szkice, s. 174; Sik. Galop., s. 50.
1860 – Socjalista Bolesław Limanowski opuszcza Dorpat, by w drodze do Belgii i Francji odbyć podróż po Prusach Wschodnich. Z podróży tej opublikował obszerną relację.
>> KMW 1993, s. 181–182.
1866 – W Dąbrówce Malb. ur. Konrad Hoffman /zm. 11.03.1946 w Grabowie k. Lubawy/, ks. katol., działacz społ.-narod. na Pomorzu. Podczas okupacji ukrywał u siebie na plebanii księży ściganych przez gestapo. Więziony w obozie koncentracyjnym.
>> Or. SBWMiP, s. 133–134.
1876 – W Ostródzie ur. Konstanty Kuchta /zm. 30.09.1921/, nauczyciel, założyciel Towarzystwa Nauczycieli Polaków na Pelplin i okolicę.
>> Or. SBWMiP 1963, s. 153.
1884 – Uruchomiono odcinek linii kolejowej na trasie Olsztyn–Orneta.
>> GWIM 1.9.2001, s. 2.
1887 – Feliks Nowowiejski rozpoczyna naukę w szkole muzycznej w Świętej Lipce.
>> KMW 1960, s. 369; Boehm FN, s. 14.
1901 – Wydany został dekret narzucający język niemiecki jako obowiązujący w nauczaniu religii w szkołach zaboru pruskiego.
>> Kron. XX, s. 70.
1910 – W Ostrowiu Wlkp. ur. Janina Maza, żona Jana, nauczycielka szkół polskich /od 1935 r. pracowała w Unieszewie k. Olsztyna, po 1945 na Ziemi Złotowskiej/.
>> Or. SBWMiP 1963, s. 189.
1923 – Ewald Lodwich-Ledwa, ks. ewangel., przestał pełnić funkcję dyrektora Seminarium Nauczycielskiego w Działdowie. Był on organizatorem tej szkoły. Poczynając od tej daty był jedynie katechetą tej placówki.
>> Suker. Dawno, s. 107; Or. SBWMiP, s. 195.
1925 – W Wilnie ur. Eugeniusz Kochanowski, artysta malarz. Studiował malarstwo i scenografię w Łodzi i Warszawie. Zm. w Olsztynie 30.04.1980.
>> Or. Twórcy, s. 88; Chł. Lud., s. 60.
1927 – Otwarcie przedszkola polskiego w Chaberkowie k. Olsztyna.
>> Fil. Wopt, s. XXI; KMW 1995, s. 257.
– Związek Mniejszości Narodowych w Niemczech złożył rządowi Rzeszy memoriał. W dokumencie tym domagano się tworzenia szkół publicznych z językiem mniejszości narodowej, jeżeli zgłosi się do takiej szkoły 24 dzieci. Jeżeli zarejestrowanych zostanie 10 dzieci, to powinna powstać oddzielna klasa, a jeżeli zgłosi się 5 dzieci, to powinien powstać w danej szkole komplet z mniejszościowym językiem wykładowym.
>> Wrzes. Rp/WMiP, s. 143.
1928 – W Zagrobeli k. Tarnopola ur. Kamila Wróblewska, historyczka sztuki. Studiowała w Krakowie. Od 1954 r. w Olsztynie /Wydz. Kultury PWRN, kier. działu sztuki dawnej Muzeum Mazurskiego/. Autorka wielu prac z zakresu swej specjalności.
>> Or. Twórcy, s. 199–200.
1929 – Z inicjatywy Ericha Kocha, gauleitera NSDAP na Prusy Wschodnie, zaczął się ukazywać partyjny tygodnik „Ostdeutscher Beobachter”. Pismo ukazywało się do końca 1930 r.
>> KMW 1987, s. 607; WiM 1987, nr 19, s. 7.
1930 – W Stanclewie k. Biskupca Reszelskiego otwarta została szkoła polska. Pierwszym jej nauczycielem był Władysław Stachowski.
>> Fil. Wopt, s. 141; KMW 1993, s. 442.
– Polskie Gimnazjum w Kownie /powstało 10.02.1919/ im. Adama Mickiewicza przeprowadziło się do nowo wybudowanego gmachu. Obiekt został zbudowany przez Towarzystwo Akcyjne „Dompol”.
>> WiM 1989, nr 16, s. 11.
1931 – W Warszawie zm. Witold Gołębiowski /ur. 10.09.1885 tamże/, artysta malarz, działacz niepodległościowy. Od stycznia 1920 r. pod pseudonimem „Kraft” był kierownikiem Wydziału Plebiscytowego Warmii i Mazur. Podlegała mu Naczelna Komenda „Straży Mazurskiej”. W porozumieniu z lokalnymi organizacjami nadzorował na obszarze plebiscytowym całość akcji wojskowej. Jego organem zwierzchnim był Oddz. II Sztabu Generalnego WP.
>> Or. SBWMiP, s. 116–117.
1933 – W Rzeszy wprowadzono ustawę o zagrodach dziedzicznych.
>> Łuk. IV, s. 189.
– Po 11-letniej walce została usunięta z Gdańska Dyrekcja Polskich Kolei. Był to poważny prestiżowy cios dla państwa polskiego, wiązało się to także ze stratami ekonomicznymi i osłabieniem polskiej mniejszości narodowej w Gdańsku.
>> Rocz. Gd. 1956/1957, XV/XVI, s. 337.
1936 – W Gietrzwałdzie ur. Edmund German, poeta. Debiutował na łamach czasopism olsztyńskich w 1955 r. Wydał zbiory wierszy: „Gorzki pąk rzeczywistości” – Olsztyn, 1960; „Odgłosy skłóceń” – Olsztyn, 1969.
>> Or. Twórcy, s. 55.
– Franciszkowi Jujce, nauczycielowi szkoły polskiej w Starym Targu /Powiśle/, odebrano prawo nauczania.
>> Łuk. IV, s. 191.
1937 – Gestapo w Królewcu ogłosiło zarządzenie o zakazie działalności wszystkich organizacji katolickich w Prusach Wschod. Był to dotkliwy cios dla ruchu polskiego, gdyż wiele organizacji posiadało w swej nazwie przymiotnik „katolicki”. Omawiane zarządzenie miało pewien wpływ na opóźnienie otwarcia polskiego gimnazjum w Kwidzynie, gdyż Polsko-Katolickie Towarzystwo Szkolne na Powiśle odgrywało ważną rolę przy inicjacji i realizacji tego przedsięwzięcia.
>> KMW 1995, s. 378; Wrzes. Rp/WMiP, s. 357.
– Według oceny sporządzonej przez Bund Deutscher Osten podczas żniw pracowało w Prusach Wschodnich 2000 polskich robotników sezonowych. Fakt ten oceniono negatywnie, gdyż bardziej powszechne stało się używanie języka polskiego. Poza tym wyrażano obawę, że te dwa tysiące robotników po powrocie do Polski rozniesie po całym kraju wiadomość, że na Warmii i Mazurach ludność na co dzień używa języka polskiego.
>> WiM 1969, nr 1, s. 13.
1939 – Wehrmacht zajmuje nadgraniczne Działdowo. WP zmuszone do wycofywania się w obawie przed okrążeniem. W Gdańsku bronią się pracownicy Poczty Polskiej. Walczy załoga Westerplatte, walki na polskim wybrzeżu morskim i wschodnim brzegu Wisły. W Prusach Wschodnich trwają aresztowania działaczy polskich znajdujących się jeszcze na wolności. Demolowanie lokali polskich instytucji. W Olsztynie skonfiskowano ostatni numer „Gazety Olsztyńskiej”, a redakcję i księgarnię Pieniężnych zrównano z ziemią.
>> KMW 1985, s. 326; Wań. Wal., s. 136–137, 144; KMW 1976, s. 67; KMW 1977, s. 79; Wak. Ol., s. 354; Choj. Szkice; Per. Wielkie, s. 507; KMW 1980, s. 554; Dol. Walki, s. 46, 349; Łuk. IV, s. 196.
– Jan Boenigk zatrzymany w Olsztynie podczas pobytu w Domu Polskim. Został wylegitymowany i następnie zwolniony, gdyż jego nazwisko nie figurowało na liście, którą posługiwał się hitlerowski funkcjonariusz.
>> Chł. Był, s. 104.
– Juliusz Bursze, bp Kościoła Ewangelicko-Augsburskiego w Polsce, publicznie potępił hitlerowską agresję na Polskę. Więziony w obozie koncentracyjnym. Zm. 20.2.1942.
>> Or. SBWMiP, s. 69–70.
1941 – Gen. Oskar von Beneckendorf und von Hindenburg objął dowództwo obozu jenieckiego w Królikowie k. Olsztynka /Stalag I B/. W Stalagu I B w 1939 roku przetrzymywano jeńców polskich, a potem radzieckich. Okres zarządzania obozem przez gen. Oskara Hindenburga zaznaczył się wzrostem śmiertelności więzionych tu żołnierzy.
>> WiM 1989, nr 1, s. 4.
– W obozie koncentracyjnym w Działdowie wybuchła epidemia tyfusu plamistego, co doprowadziło do jego okresowego zamknięcia.
>> KMW 1971, s. 119.
1945 – Otwarte zostały apteki w Biskupcu Reszelskim, Lidzbarku Warm. i Nidzicy.
>> Rocz. Ol. 1966, VI, s. 343.
– Rozpoczęło działalność Kuratorium Szkolne Okręgu Mazurskiego. W Okręgu pogarsza się sytuacja aprowizacyjna. Brak żywności nawet na zaopatrzenie kartkowe.
>> Łuk. Ol., s. 20.
– Do Olsztyna przybył ksiądz Teodor Bunsch. Odtąd nie Frombork, lecz Olsztyn stał się stolicą diecezji warmińskiej.
>> GWiM 1.9.2001, s. 2.
– Rozpoczęcie nauki w szkole powszechnej nr 1 przy ulicy Moniuszki w Olsztynie. Mazurek Dąbrowskiego wykonany przez orkiestrę wojskową wyciskał łzy z oczu nauczycieli i uczniów. Niektórzy słyszeli hymn Polski po raz pierwszy w życiu.
>> Sik. Galop., s. 163.